«Εκφράσεις ορθόδοξης λαϊκής θρησκευτικότητας»

(ΑΝΑΘΗΜΑΤΑ ? ΕΙΚΟΝΟΣΤΑΣΙΑ ? ΠΡΟΣΦΟΡΕΣ)

Εισαγωγή

Η «εκφραστική» κατανόηση των μορφών της λαϊκής θρησκευτικότητας, χωρίς να απορρίπτει τη «λογική» τους δομή, τοποθετεί το κέντρο βάρους στη «δοξολογική» τους υπόσταση, την «εκκλησιολογική» (και ως εκ τούτου «σχεσιακή») διάσταση, με έμφαση στην έννοια της «κοινωνίας». Στην ορθόδοξη θεολογία την θέση της θρησκευτικότητας καταλαμβάνει η εκκλησιαστικότητα. Ο εκκλησιαστικός άνθρωπος γνωρίζει ότι είναι μέλος του μυστικού Σώματος του Χριστού και η εκκλησιαστικότητά του, δηλαδή, η μετοχή του στην ζωή της ορθοδόξου Εκκλησίας, της μίας και οντολογικής Εκκλησίας, δεν είναι μια απλή εκπλήρωση μερικών υποχρεώσεων, αλλά ουσιαστική Θεανθρώπινη ζωή.

Η ερμηνεία της λαϊκής θρησκευτικότητας ως «παράλογης» με βάση τις πρωτόγονες μαγικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν είναι ικανοποιητική, καθώς τις κάνει να φαίνονται σαν λάθη ενώ στη βάση ενός μαγικού ή θρησκευτικού συμβόλου δεν υπάρχει καμία θεωρία! Οι άνθρωποι δεν ασχολούνται συνεχώς με επιστημονικές υποθέσεις περί του κόσμου, υπάρχουν στιγμές όπου απλά τελετουργούν ή ορθοδόξως ιερουργούν . Όπως ο χριστιανισμός στην αυθεντική του μορφή είναι το «τέλος» της θρησκείας (ο όρος με τη βιβλική του σημασία, πρβλ. Pωμ 10,4), έτσι και η «λειτουργία» θα μπορούσε κανείς να πει είναι το τέλος της «λατρείας» ως απλής τελετουργίας. Αυτό δεν αναιρεί την αλήθεια ότι τα αναθήματα, τα εικονοστάσια και οι προσφορές στην ορθόδοξη λαϊκή θρησκευτικότητα φωνάζουν, πως η χάρη του Θεού, και στα παλιά τα χρόνια, και σήμερα ακόμα, στα χρόνια της απιστίας και της διαφθοράς, δεν παύει να κάνει τα θαύματά της.

Ο Θεός είναι ανενδεής, δηλαδή δεν έχει ανάγκη απ? τις δωρεές μας, και η σωτηρία δεν εξαρτάται απ? αυτά. Τα τάματα, οι προσφορές και οι δωρεές έχουν κι αυτά τη σχετική αξία τους, εφ? όσον προέρχονται από μια καρδιά που πιστεύει αληθινά στο Θεό και είναι καθαρισμένη από αμαρτίες. Μια καρδιά καθαρή είναι το καλύτερο τάμα που μπορεί να προσφέρει ο άνθρωπος στο Θεό! Είναι ασύγκριτα ανώτερο από πολυκάντηλα, πολυελέους κ.α.  Την καρδιά μας ζητάει ο Θεός. Έτσι λέει στην Αγία Γραφή: «Δός μοι, υιέ, σην καρδίαν» (Παροιμ. κγ΄, 26).

Τα αναθήματα, τα εικονοστάσια και οι προσφορές περικλείουν ευλάβεια, οικειότητα, θρησκευτικότητα, πίστη, εμπιστοσύνη, ελπίδα, υπόσχεση, αφιέρωση, σωτηρία, δόξα του πιστού, εξιλέωση, ανταπόδοση, διακονία του πληρώματος της Εκκλησίας και ανάπαυση ψυχής (Α΄ Κορ. ιστ΄, 15) όχι συναλλαγή, σύνταξη στο στρατό του Ιησού Χριστού μαζί με όλους τους αγίους για να ζήσουμε αιώνια , δηλαδή πραγματικά και αληθινά (Πράξ. ιγ΄, 48), όχι φόβο, διότι «φόβος δεν υπάρχει μέσα στην αγάπη, αλλά η τέλεια αγάπη έξω διώχνει το φόβο, γιατί ο φόβος έχει σχέση με τιμωρία, και αυτός που φοβάται δεν έχει τελειοποιηθεί στην αγάπη» (Α΄ Ιωαν. δ΄, 18). Ο ορθόδοξος γνωρίζει ότι δεν είναι κάτοχος υπερφυσικών δυνάμεων, που του επιτρέπουν να ελέγχει τη φύση. Μόνο κάποιος ?ιδιώτης? θα μπορούσε να πιστεύει κάτι τέτοιο, καθώς με την πρώτη κακοτυχία θα ήταν προφανές ότι δεν είναι κάτοχος τέτοιων δυνάμεων. Η έννοια της δύναμης του ιερού είναι προσαρμοσμένη, ώστε να εναρμονίζεται με την καθημερινή εμπειρία των πιστών, που ξέρουν ότι δεν έχουν τον έλεγχο της φύσης, αλλά παίζουν το παιχνίδι ... Όταν ο ορθόδοξος αντιλαμβάνεται την έννοια π.χ. της ψυχής με έναν άλλο τρόπο, δεν κάνει τίποτα διαφορετικό από αυτό που έκανε ο Πλάτων όταν φιλοσοφούσε για τον κόσμο των ιδεών.  Η λαϊκή λατρεία δεν αποτελεί μια ουσιωδώς παράλογη πράξη, αλλά εν τέλει, είναι κάτι που μας κάνει να αισθανόμαστε καλύτερα, ένας πανηγυρισμός, μια έκφραση, ελπίδας, πίστης και αγάπης. Η λανθασμένη θέαση των εκφράσεων λαϊκής θρησκευτικότητας, οφείλεται μάλλον στο αίσθημα υπεροχής που έχουμε απέναντί τους. Το να τις δούμε σαν μια εσφαλμένη επιστήμη, δηλαδή εσφαλμένη ιατρική, φυσική, τεχνολογία κλπ, είναι μια ανόητη πρόληψη του αιώνα μας.  Ο ορθόδοξος που προσεύχεται, πιστεύει στ? αλήθεια ότι με την πίστη και με τη Χάρη του Τριαδικού Θεού της αγάπης θα επηρεάσει τον κόσμο, ακόμα κι αν ταυτόχρονα γνωρίζει πολύ καλά τους νόμους της φύσης, ή τη στατιστική πιθανότητα αποτυχίας ενός τέτοιου εγχειρήματος, και έτσι βρίσκεται σε πνευματική αφύπνιση !

Η ορθοδοξία είναι καταφύγιο και παρηγορητής, αλλά και κινητήρια δύναμη της ανθρώπινης δράσης, αναπόσπαστα δεμένη με όλες τις πτυχές της καθημερινότητας. Είναι η παράδοση που σηματοδοτεί την εκκίνηση της ύπαρξης που αποτελεί την ουσιαστικότερη προοπτική της ζωής. Η συμμετοχή στα τελετουργικά δεν στηρίζεται ποτέ στο φόβο της αιωρούμενης αμαρτίας ή της απειλής ή της απόρριψης. Είναι ταυτόσημη με την οικειοθελή συμμετοχή στη συλλογική χαρά! Ο σεβασμός προς τις θρησκευτικές τελετουργίες ταυτίζεται με το σεβασμό των συνανθρώπων.

Στην παρούσα ερευνητική εργασία για λόγους καθαρά κατανομής της εργασίας έγινε διάκριση των αναθημάτων, που δεν υποκαθιστούν την λειτουργία, δεν συμβολίζουν κάτι και δεν μετέχουν των αγίων Μυστηρίων, από τα εικονοστάσια, που είναι εντός και εκτός του ναού και δηλώνουν την πανταχού παρουσία του Τριαδικού Θεού και τις προσφορές, που συμβολίζουν κάτι και συνδέονται με τα μυστήρια άμεσα ή έμμεσα.

ΑΝΑΘΗΜΑΤΑ

Τι αναθέτουν οι πιστοί ;

Οι πιστοί αναθέτουν «τάματα», διάφορα αφιερώματα, των οποίων το είδος, το υλικό και το μέγεθος ανταποκρινόταν στην εποχή, στην κοινωνική τάξη και στην οικονομική κατάσταση του αναθέτη. Παραστάσεις με μαστούς, χέρια, πόδια, αυτιά, μάτια κλπ δωρίζονται στους Θεούς για να θεραπευθεί η αντίστοιχη πάθηση.

Συχνά είναι απλοϊκά και τυποποιημένα, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις πρόκειται για αξιόλογα δημιουργήματα λαϊκής τέχνης. Δεν πρόκειται τώρα πια για μαρμάρινα αφιερώματα αλλά για ανάγλυφες, τις πιο πολλές φορές επεικονίσεις πάνω σε λεπτό φύλλο μετάλλου, φτιαγμένα από ευτελές υλικό, είτε ασήμι ή ακόμα και χρυσό. Στην αρχαιότητα τα αναθήματα ήταν διαφορετικά σε σχέση με τα σύγχρονα. Οι πιστοί έταζαν τα αναθήματα στους θεούς για θεραπευτικό σκοπό και παρίσταναν μέλη του σώματος και ήταν κατασκευασμένα από μάρμαρο, μπορεί να συνοδεύονταν από επιγραφές σχετικές με τη θεραπεία ή να υπήρχαν επιγραφές χωρίς απεικονίσεις.

Οι χριστιανοί αναθέτουν πνευματικά την πίστη τους, τον εαυτό τους, δεσμεύονται προσωπικά για νηστεία, προσευχή εργασία κ.α.! Τα αναθήματα μπορεί να αντιπροσωπεύουν μια ευτελή όψη της θρησκείας, ωστόσο, κάθε ένα από αυτά, μεγάλο ή μικρό, μαρτυρεί μια προσωπική ιστορία, μια ιστορία αγωνίας, ελπίδας, ικεσίας και εκπλήρωσης, μια εκδήλωση προσωπικής θρησκείας. Τα αναθηματικά υλικά αντικείμενα αποτελούν τεκμήρια προσωπικής πίστης σε ένα συγκεκριμένο θεό. Ως πράξεις λατρείας παραμένουν στην κατηγορία των «χρήσιμων συμπληρωμάτων» και δεν αποτελούν «υποκατάστατα», τα οποία υπονοούν συνειδητή απόρριψη κάθε προηγούμενου.

Τα σύγχρονα αναθήματα δεν είναι φτιαγμένα από μάρμαρο αλλά έργα μιας  πιο απλοϊκής τέχνης. Τα τάματα αναρτώνται, συνήθως, από τη θαυματουργή εικόνα. Μάλιστα θεωρείται τόσο πιο θαυματουργή όσο πιο πολλά τάματα έχει κρεμασμένα.

Υπάρχουν ακόμη και οι  «αναθηματικές εικόνες»

«Η Παναγία Oδηγήτρια και σκηνή ναυαγίου», αναθηματική εικόνα. Ξύλο, αυγοτέμπερα, 45 x 33 εκ., 17ος αιώνας. Αθήνα, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (Τ 329).

Κατά τη δεύτερη πεντηκονταετία του 16ου αιώνα και κυρίως κατά τη διάρκεια του 17ου και 18ου αιώνα, στα Επτάνησα, σε νησιά του Αιγαίου και αλλού, παρατηρούμε μεγάλη διάδοση αναθηματικών εικόνων, σε ανάμνηση θαυμάτων, πολύ συχνά ναυτικών. Κατεξοχήν έκφραση ιδιωτικής λατρείας, οι εικόνες-τάματα εξιστορούν ή υπαινίσσονται  ένα επεισόδιο το οποίο σχετίζεται άμεσα με τη ζωή του παραγγελιοδότη, και συχνά αναπαριστούν με νατουραλιστική ακρίβεια στοιχεία από το άμεσο περιβάλλον του (πλοία, αρχιτεκτονήματα, ήθη και έθιμα). Οι εικόνες αυτές υλοποιούν το πέρασμα από την a priori πίστη στην «εκλογίκευσή» της μέσω της θέασης,18 και συνεπώς καταδεικνύουν με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο τις μεταβολές που υφίσταται η παραδοσιακή εικόνα στο λατρευτικό της περιεχόμενο.

Ποια είναι η θέση των αναθημάτων  στην Αγία Γραφή;

Στη χριστιανική Παράδοση και ζωή, ιδιαίτερα στην Ελληνική Ορθοδοξία, το τάμα ή τάξιμο είναι κάτι το σύνηθες. Έχει την αρχή του στην Αγία Γραφή. Στην Αγ. Γραφή αναφέρονται διάφορα τάματα. Ας δούμε αναλυτικά τα κυριότερα χωρία:

Γένεσις 28, 20-22: Έκανε δε εκεί ο Ιακώβ τάξιμο και είπε· ?Εάν ο Κύριος και Θεός είναι μαζί μου και με διαφυλάξει στο δρόμο, τον οποίο εγώ βαδίζω, και μου δώσει άρτο για τροφή και ιμάτιο για ενδυμασία, μου δώση όσα μου χρειάζονται κατά τους χρόνους της ξενιτιάς μου, εάν με καθοδηγήσει και επιστρέψω πάλιν σώος στο σπίτι του πατρός μου, αυτός θα είναι ο Κύριος μου και ο Θεός μου. Και ο λίθος αυτός, τον οποίον εγώ έστησα όρθιο σε ανάμνηση του γεγονότος, θα γίνει ο θεμέλιος λίθος του ναού του Θεού. Από όλα δε τα αγαθά, όσα ήθελε μου δώσει ο Θεός, εγώ θα προσφέρω σ? αυτόν το ένα δέκατο?.

Δευτερονόμιο 23, 22-24: Εάν δε κάνεις τάξιμο στον Κύριο τον Θεό σου, δεν πρέπει να βραδύνεις στην εκπλήρωσή του· γιατί αλλιώς θα σου ζητήσει ευθύνη ο Κύριος ο Θεός σου και θα είναι ενοχή παραβάσεως για σένα. Εάν όμως δεν θέλεις να κάνεις τάξιμο, δεν έχεις καμία ενοχή.  Ό,τι εξέρχεται από τα χείλη σου ως τάξιμο θα φροντίσεις να το εκπληρώσεις. Όπως έταξες έτσι και θα δώσεις το δώρο στον Κύριο τον Θεόν σου, ό,τι υποσχέθηκες με το στόμα σου.

Κριταί 11, 30-40: Ο Ιεφθάε έταξε στον Κύριο και είπε εάν θελήσεις, Κύριε, και παραδώσεις στα χέρια μου τους Αμμωνίτας, σου τάζω, ότι εκείνο που θα βγει από την πόρτα του σπιτιού μου για να με συναντήσει, όταν θα επιστρέψω νικητής από τον πόλεμο κατά των Αμμωνιτών, θα σου το αφιερώσω ή αν δεν είναι κατάλλήλο θα σου το προσφέρω ως ολοκαύτωμα. Ο Ιεφθάε βάδισε εναντίον των Αμμωνιτών, κι ο Κύριος παρέδωσε αυτούς νικημένους στα χέρια του. Ο Ιεφθάε επέστρεφε νικητής στο σπίτι του και αίφνης είδε την κόρη του να εξέρχεται με τύμπανα και χορούς σε συνάντησή του. Αυτή δε ήταν μονογενής θυγατέρα του και δεν είχε άλλο γιο η άλλη θυγατέρα! Όταν ο Ιεφθάε την είδε, ξέσχισε το ιμάτιά του και έκραξε· ?πω! πω! κόρη μου! Εσύ με συγκλόνισες, εσύ είσαι η πηγή και η αιτία της ταραχής μου! Εγώ ο ταλαίπωρος άνοιξα το στόμα μου προς τον Κύριο εναντίον σου και δεν θα μπορέσω τώρα να αρνηθώ το τάμα μου?. Εκείνη δε του είπε· ?πατέρα μου, άνοιξες το στόμα σου και υποσχέθηκες κάποιο τάμα στον Κύριο; Κάμε ό,τι έταξες, αφού ο Κύριος σου έδωσε την νίκη και τιμώρησες τους εχθρούς σου τους Αμμωνίτες?. Όταν δε έμαθε το τάξιμο του πατρός της προσέθεσε· ?ας μου κάνει ο πατέρας μου μία μόνο χάρη· άφησέ με να ζήσω δύο μήνας ακόμη. Θέλω να ανεβώ και να κατεβώ τα όρη και να κλάψω την παρθενία μου εγώ μαζί με άλλες συντρόφους μου?. Ο πατέρας της απήντησε· ?πήγαινε?. Και την έστειλε επί δύο μήνας. Και αυτή μαζί με τις συντρόφους της μετέβη και έκλαψε την παρθενικότητά της επάνω στα όρη. Όταν δε πέρασαν οι δύο μήνες επέστρεψε στον πατέρα της, ο οποίος και ξεπλήρωσε το τάξιμο που είχε κάμει γι? αυτήν. Αυτή δε δεν είχε γνωρίσει άνδρα. Ήταν παρθένος. Έκτοτε επικράτησε συνήθεια μεταξύ των Ισραηλιτών, και κάθε έτος επί τέσσερις ημέρες οι ισραηλίτιδες θυγατέρες μετέβαιναν να θρηνούν την θυγατέρα του Ιεφθάε. Έτσι ο Ιεφθάε, το μοναδικό παιδί του, το αφιέρωσε στον Θεό. Τι θυσία πράγματι οδυνηρή για τον Ιεφθάε ο οποίος δεν είχε άλλο παιδί για να αποκτήσει απογόνους και να συνεχιστεί η οικογένειά του!

Εκκλησιαστής 5, 4: «Προτιμότερο είναι να μη τάξης τίποτε, παρά να τάξης και να μη το εκπληρώσεις».

Λουκά κα΄, 5: Ο Ιησούς Χριστός είπε ότι ο Ναός της Ιερουσαλήμ θα καταστραφεί μαζί με τα αφιερώματά του !

Α΄ Κορινθίους ιστ΄, 15: Ο απόστολος Παύλος γράφει ότι τα μέλη της οικογένειας του Στεφανά στην Αχαΐα έταξαν τους εαυτούς τους στη διακονία των χριστιανών.

Πράξεις 18, 18: Ο Παύλος, λοιπόν, έμεινε αρκετές ακόμα μέρες εκεί, και κατόπιν αποχαιρέτησε τους αδελφούς και απέπλευσε για τη Συρία. Μαζί του αναχώρησαν και η Πρίσκιλλα με τον Aκύλα. Στις Kεχρεές κούρεψε τα μαλλιά του, γιατί είχε κάνει τάμα.

Πράξεις 21, 18-26: Την άλλη μέρα πήγε ο Παύλος στο σπίτι του Iακώβου, όπου ήρθαν κι όλοι οι πρεσβύτεροι. Αφού τους χαιρέτησε, άρχισε να τους διηγείται όλα εκείνα που πραγματοποίησε ο Θεός ανάμεσα στους εθνικούς με τη διακονία του. Κι εκείνοι δόξαζαν τον Κύριο και του είπαν: ?Βλέπεις, αδελφέ, πόσες δεκάδες χιλιάδες είναι οι Ιουδαίοι που έχουν πιστέψει; Κι όλοι αυτοί είναι με ζήλο προσηλωμένοι στο Μωσαϊκό νόμο. Τους πληροφόρησαν, όμως, για σένα ότι διδάσκεις την αποσκίρτηση από το Μωϋσή, λέγοντάς τους να μην περιτέμνουν τα παιδιά τους ούτε να ζουν σύμφωνα με τα καθορισμένα από το νόμο έθιμα. Τώρα θα συγκεντρωθεί πλήθος. Κάνε, λοιπόν, αυτό που θα σου εισηγηθούμε. Υπάρχουν μεταξύ μας τέσσερις άντρες που έχουν πάνω τους τάξιμο (να διατηρούν την κόμη τους για να την αφιερώσουν στο θυσιαστήριο και εγκρατεύονται). Πάρε τους αυτούς και κάνε κι εσύ μαζί τους την τελετή του καθαρισμού και ξόδεψε γι? αυτούς, ώστε να ξυρίσουν το κεφάλι τους και να μάθουν έτσι όλοι πως όσα έχουν πληροφορηθεί για σένα είναι αβάσιμα, κι ότι συμμορφώνεσαι στην τήρηση του νόμου. Τότε ο Παύλος, αφού παρέλαβε τους άνδρες, εισήλθε στο ιερό και υπεβλήθη στους εξαγνισμούς , αφού διακήρυξε την διάρκεια του αγνισμού, ως ότου προσφέρθηκε η δι? ένα έκαστο προσφορά.

Έτσι αφού υπήρχαν σαφείς αναφορές για τα τάματα στην Αγία Γραφή διατηρήθηκαν και από την Εκκλησία. Όταν όμως τάξουμε πρέπει να εκπληρώσουμε το τάμα μας, γιατί αλλιώς θα είναι σαν να εμπαίζουμε τον ίδιο τον Θεό.

Τι σημαίνει «αναθέτω»  στην εκκλησιαστική γλώσσα;

Στην εκκλησιαστική γλώσσα το ρήμα «αναθέτω» ,από το οποίο προέρχεται και η λέξη ανάθημα [όχι ανάθεμα] :

α) Έχει τη σημασία του «αφιερώνω», [?φιερ?<?πό + ?ερώ<?ερός] , ξεχωρίζω κάτι καθαρό, [το ιερό λειτουργεί ως όρος που δηλώνει τον τρόπο με τον οποίο ο πιστός σχετίζεται μαζί του] και συμπεριφέρομαι αναλόγως του πως το έχω νοηματοδοτήσει, δεν το ταυτίζω με το άγιο απολυτοποιώντας το !

β) Έχει τη σημασία του τοποθετώ [λόγ. < αρχ. ?νατίθημι ] (βλ. «Την πάσα την ελπίδα μου εις σε ανατίθημι, Μήτερ του Θεού φύλαξόν με υπό την σκέπη σου» θεοτοκίον)

γ) Δεν έχει τις σημασίες: δίνω εντολή, εξορκίζω, επιφορτίζω με κάποια υποχρέωση, παραθέτω κάποιο αντικείμενο, διότι ο Τριαδικός Θεός της αγάπης δεν δέχεται εντολές, ούτε απαιτήσεις, ούτε εργασίες ούτε αντικείμενα από τα δημιουργήματα ? κτίσματα

Υπήρχαν τέτοια στην αρχαία ελληνική θρησκεία;

Αν και η αναθηματική θρησκεία γεννήθηκε στην Εγγύς Ανατολή, αναπτύχθηκε ωστόσο ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Στην «Ιλιάδα» του Ομήρου -σε μεταγραφή Ι. Πολυλά- διαβάζουμε Α, 41 «...τ? δέ μοι κρήηνον ?έλδωρ·...» (αυτή τη χάρη κάνε μου), Ζ 274 «και δώδεκα να υποσχεθείς χρονιάρικες μοσχάρες θυσία», Η,81-85 «και αν να τον ρίξ΄ η λόγχη μου την δόξαν δώσει ο Φοίβος, εγώ θα πάρω τ΄ άρματα στην Ίλιον την αγίαν να τα κρεμάσω στον ναόν του τοξοφόρου Φοίβου, και θ΄ αποδώσω τον νεκρόν στα γρήγορα καράβια» Ψ, 144-146 ««Άλλα σου ευχήθη, ω Σπερχειέ, το στόμα του πατρός μου όταν εκεί θα εγύριζα στην γην την πατρικήν μου, να δώσει εσέ την κόμην μου και αγίαν εκατόμβην». Οι αρχαίοι Έλληνες προέβαιναν σε παντός είδους αφιερώματα και προσφορές. Τα ανατιθέμενα ήταν συνήθως ζώα προς θυσία, πέπλοι, στήλες, διάφορα πολύτιμα αντικείμενα ή ομοιώματα πασχόντων μελών του σώματος. Από τον 6ο αι. π.Χ., όταν γενικεύτηκε η ανέγερση ναών αφιερωμένων στους θεούς, στήλες ή ανδριάντες με επιγραφές στα βάθρα τους χρησίμευαν ως αναθήματα και ως μνήματα (ενθύμια ευγνωμοσύνης) ή ως αγάλματα (για να αγάλλεται και ευχαριστείται με αυτά ο θεός). Ορισμένα ονομαστά ιερά, όπως του Απόλλωνα στους Δελφούς και του Δία στην Ολυμπία, απέκτησαν με την πάροδο του χρόνου αντικείμενα μοναδικής αξίας, αφιερωμένα εκεί από ευγνωμονούντες για τις προσφερθείσες υπηρεσίες ή από ευελπιστούντες σε μελλοντική εξυπηρέτηση.

Με τα αναθήματά τους οι αρχαίοι ευχαριστούσαν τους θεούς για την εκπλήρωση μιας ευχής. Οι Λακεδαιμόνιοι ανάθεσαν στους Δελφούς ένα χρυσό τρίποδα Το είδος, το υλικό και το μέγεθος των αναθημάτων ανταποκρινόταν στην εποχή, στην κοινωνική τάξη και στην οικονομική κατάσταση του αναθέτη. Πολύτιμους «θησαυρούς» μετά τις νίκες τους αφιέρωσαν και οι Αθηναίοι και οι Σίφνιοι στους Δελφούς.

Γιατί δεν είναι «παγανιστική» πράξη(θεουργία) ;

Τον 4ο αι. μ.Χ. ο Θεοδώρητος, επίσκοπος Κύρρου, στο βιβλίο του Ελληνικών παθημάτων θεραπευτική, αναφέρεται στα αναθήματα την ιατρείαν δηλούντα, τα οποία ονομάζει εκτυπώματα, που πρόσφεραν οι πιστοί οι οποίοι με τη θεία χάρη θεραπεύτηκαν από μια ασθένεια: «Οι μεν γαρ οφθαλμών, οι δε ποδών, άλλοι δε χειρών προσφέρουσιν εκτυπώματα και οι μεν εκ χρυσού, οι δε εξ ύλης αργύρου πεποιημένα» .

Η ειδωλολατρία από την άποψη της χριστιανικής διδασκαλίας είναι η χειρότερη συνέπεια της πτώσεως του ανθρωπίνου γένους. Είναι η κυριότερη έκφραση αποστασίας του ανθρώπου από το Θεό. Ο άνθρωπος σκοτισμένος από τις συνεχείς πτώσεις του, λησμόνησε τον αληθινό Θεό και τον υποκατέστησε σταδιακά, με είδωλα του περιβάλλοντός του (ζώα, δένδρα, ποταμούς, λίθους, άστρα, φυσικά φαινόμενα, κοσμικές δυνάμεις, κ.λπ.). Οι μεταπτωτικοί άνθρωποι σύμφωνα με τον απόστολο Παύλο «μετήλλαξαν τήν αλήθειαν τού Θεού εν τώ ψεύδει καί εσεβάσθησαν καί ελάτρευσαν τή κτίσει παρά τόν κτίσαντα» (Ρωμ. α΄, 25), «φάσκοντες είναι σοφοί εμωράνθησαν καί ήλλαξαν τήν δόξαν τού αφθάρτου Θεού εν ομοιώματι εικόνος φθαρτού ανθρώπου και πετεινών και τετραπόδων και ερπετών» (Ρωμ. α΄, 22). Μην ξεχνούμε ότι η θρησκεία του κάθε λαού είναι ανάλογη με την πνευματική του εξέλιξη!

Τα τάματα δεν σχετίζονται-περιβάλλονται από ειδωλολατρικές, χοντροκομμένες μυθικές δυνάμεις μαγείας και μοίρας για να ταυτίζονται με τον παγανισμό, δεν είναι λατρεία  άψυχων αντικειμένων ή φανταστικών θεοτήτων. Ο χριστιανός δεν τα ζυμώνει όλα με τον ίδιο πηλό μικραίνοντας τη θεότητα και μεγαλώνοντας την ανθρωπότητα, διότι η μεγάλη συμβολή της χριστιανικής διδασκαλίας, ήταν η απο-ειδωλοποίηση [όχι η απομυθοποίηση] του σύμπαντος, που το παρέδιδε καθαρό και λευτερωμένο στο εξεταστικό μάτι του επιστημονικού και φιλοσοφικού στοχασμού.

Ακόμη τα τάματα δεν είναι θεουργία, τέχνη ιεροτελεστιών, προσπάθεια φανέρωσης του Θεού δια τελετουργικού και δια της βίας στο παρόν του ανθρώπινου βίου, ούτε εξαγνισμός και ανύψωση της ψυχής, έως ότου επιτευχθεί η ένωση με την ανώτατη θεότητα, δεδομένου ότι αυτή η διαδικασία ξεκινά από το κατώτατο εγκόσμιο επίπεδο, και περιλαμβάνει τόσο την προσέλκυση των αγαθών δαιμόνων, όσο και τον εξευμενισμό ή αποτροπή των κακών δαιμόνων, ενώ ο Τριαδικός Θεός αποκαλύπτεται από αγάπη στον άνθρωπο

Έτσι η ειδωλολατρική καταγωγή των αναθημάτων δεν στάθηκε εμπόδιο στη χριστιανική τους μεταμόρφωση. Αν και η Εκκλησία από την αρχή καταπολέμησε τα ειδωλολατρικά έθιμα, εν τούτοις όμως μερικά απ' αυτά διατηρήθηκαν, διότι χιλιάδες χρόνια έζησαν στη θρησκευτική συνείδηση των ανθρώπων εκείνων οι οποίοι καλούνταν να δεχτούν τη νέα θρησκεία. Είναι στη φύση του ανθρώπου να μην επιθυμεί να αφήσει αυτό που του είναι γνώριμο, αυτό στο οποίο είναι συνηθισμένος.

Τι γίνονται αφού κατατεθούν;

α) Αναρτώνται επί των εικόνων

β) Τοποθετούνται σε θήκες σε κειμηλιοφυλάκεια ή εκκλησιαστικά μουσεία.

γ) Βγαίνουν σε πρόχειρη δημοπρασία σύμφωνα με το καταστατικό της Εκκλησίας.

ΚΑΝΟΝΙΣΜΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ 8/1979 «Περί Ιερών Ναών και Ενοριών» (ΦΕΚ Α΄ 1/5.1.1980)

Άρθρον 5 Πόροι Ενοριακών Ιερών Ναών

Πόροι των Ενοριακών Ι. Ναών είναι οι εξής: α) Αι εκ κηροπωλησίας εισπράξεις. β) Τα δια τας Ιεροπραξίας προσφερόμενα. γ) Αι εκ τυχόν δίσκων και κυρίων εισπράξεις. δ) Αι εξ εράνων εισπράξεις. ε) Δωρεαί, κληρονομίαι και κληροδοσίαι. στ) Αι προσόδοι εκ κινητής και ακινήτου περιουσίας αυτών. ζ) Προϊόν εκποιήσεως αφιερωμάτων.

Τι είναι το «Τάμα του Έθνους» ;

Η υπόσχεση που έδωσαν οι αγωνιστές κατά την  Δ΄ Εθνοσυνέλευση του 1829 ότι αν ελευθερωθούν και κάνουν κράτος, να θεμελιώσουν στην πρωτεύουσα Ιερό Ναό του Σωτήρα Χριστού, επειδή βρίσκονταν σε πολλή δύσκολη κατάσταση με τη σφαγή των Χριστιανών στην περίοδο που βρίσκονταν σε κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Τελικά με θεία επέμβαση, σταμάτησε το διάταγμα γενικής σφαγής των Χριστιανών Ελλήνων αλλά και το κρέμασμα του αγίου Πατριάρχη μας από τους Αγαρηνούς. Επίσης ήθελαν αυτή η εκκλησία να ήταν τόσο υπέρλαμπρη όσο και το θαύμα του 1821.όμως η απορία που έχει μείνει μέχρι και σήμερα είναι: Γιατί μέχρι τώρα, δεν έγινε εκείνο το Τάμα, παρόλο που πέρασαν κοντά δύο αιώνες; Να φταίει το γεγονός ότι είχαμε συνεχείς πολέμους και δοκιμασίες; ή μήπως ακόμη το 1821 συνεχίζεται και τελειώνει όχι στην Αθήνα, μα στην Πόλη;

?πό τό Η' Ψήφισμα Τ?ς ?ν ?ργει Δ' ?θνικ?ς τ?ν ?λλήνων Συνελεύσεως «Κατά συνέπειαν ? Δ' ?θνική τ?ν ?λλήνων Συνέλευσις Ψηφίζει : Α' ?ταν ? τοπική περιφέρεια τ?ς ?λλάδος καί ? Καθέδρα τ?ς Κυβερνήσεώς της κατασταθ?σιν ?ριστικ?ς καί ο? ο?κονομικοί πόροι το? Κράτους ?πιτρέψωσι, θέλει ?νεγερθ? κατά διαταγήν τ?ς Κυβερνήσεως ε?ς τήν Καθέδραν α?τ?ς Ναός ?π' ?νόματι το? Σωτ?ρος τιμώμενος. Ε' Τά ?νόματα τ?ν Φιλελλήνων, ?σοι ?πέθανον ε?ς τήν ?λλάδα μαχόμενοι ?πέρ τ?ς ?νεξαρτησίας της, θέλουν χαραχθ? ?πί τινος Μνημείου ?νεγερθησομένου ε?ς τόν Ναόν το? Σωτ?ρος ΣΤ' Τά ?νόματα τ?ν Φιλελλήνων, ?σοι συνετέλεσαν ε?ς τήν ?πανόρθωσιν τ?ς ?λλάδος, θέλουν κατατεθ? ?πί το? ρηθέντος Μνημείου.

Το 1968 η χούντα εξήγγειλε την ανέγερση ενός μνημειώδους ναού του Σωτήρος στα Τουρκοβούνια. Το έργο εγκρίθηκε σε συνεδρίαση υπουργικού συμβουλίου. Για την επίβλεψή του συστήθηκε το Μάιο μια «Ανώτατη Επιτροπή» με πρόεδρο τον ίδιο τον πρωθυπουργό Γ. Παπαδόπουλο. Τρεις διαδοχικοί διαγωνισμοί «προσχεδίων» και «ιδεών» μεταξύ 1970 και 1973 κατέληξαν σε φιάσκο. Απείρως μεγαλύτερη τέχνη επιδείχθηκε στη διασπάθιση των χρημάτων....

Σήμερα αυτοί που ακόμα βοηθούν στην υπόσχεση που είχαν δώσει τότε, οι αγωνιστές του 1821 για την κατασκευή ενός ναού για τη θεϊκή βοήθεια που δέχτηκαν τότε είναι το Ίδρυμα Προασπίσεως Ηθικών και Πνευματικών Αξιών στην Αθήνα, η οποία μέσα από ανθρωπιστικές βοήθειες που παρέχει προσπαθεί να υλοποιήσει το έργο που δεν κατάφεραν εκείνοι τότε....

Υπήρχαν αναθήματα κατά την Βυζαντινή περίοδο;

Από τους βυζαντινούς συγγραφείς μαθαίνουμε ότι πάνω από την αγία τράπεζα της Αγίας Σοφίας κρεμόταν το πολύτιμο στέμμα του αυτοκράτορα Μαυρικίου, το οποίο η γυναίκα του Κωνσταντίνα προσέφερε το 601 ως πασχαλινό δώρο, με λίθους πολύτιμους και με μεγάλα μαργαριτάρια κοσμημένο. Στο ίδιο μέρος ήταν αναρτημένο και το στέμμα του Ηρακλείου. Σύμφωνα με τον ιστορικό Ευσέβιο, αναθήματα ήταν και οι αργυροί κρατήρες, με τους οποίους ο Μ. Κωνσταντίνος διακόσμησε τους κίονες του ημισφαιρίου που οδηγούν στο Ιερό Βήμα του ναού της Ιερουσαλήμ, καθώς και τα χρυσαφένια απλώματα του αγίου Θυσιαστηρίου, τα οποία τη 15η Φεβρουαρίου του 360 προσέφερε ο αυτοκράτορας Κωνστάντιος στα εγκαίνια της Αγίας Σοφίας. Ανάθημα ήταν ο,τι προσέφεραν ο Ιουστινιανός και η Θεοδώρα (βλ. ψηφιδωτό Αγ. Βιταλίου Ραβέννας).

Αναθήματα ήταν και οι ιεροί πέπλοι και τα άλλα χρυσοκέντητα, τα οποία ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος αφιέρωσε τα προς τον Θεό ευσεβής και φιλότιμος. O Βασίλειος Β΄ την επισκέφθηκε το 1018 για να προσκυνήσει την Παναγία Αθηνιώτισσα στον Παρθενώνα και να προσφέρει πολύτιμα αναθήματα μετά τη νίκη του κατά των Βουλγάρων.

Ποιοι ναοί ? εικόνες στην Ελλάδα δέχονται πολλά αναθήματα στην Ελλάδα και γιατί;

Ο ναός της Παναγίας της Τήνου που ιδρύθηκε το 1823 και κτίστηκε στο σημείο που βρέθηκε η εικόνα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, σύμφωνα με το όραμα της Αγίας Πελαγίας. Πρόκειται για ένα λαμπρό οικοδόμημα από λευκό μάρμαρο, το οποίο είναι το πρώτο αξιόλογο αρχιτεκτονικό μνημείο του απελευθερωμένου ελληνικού έθνους. Βρίσκεται σε περίοπτη θέση στην Χώρα της Τήνου. Η επιλογή του ρυθμού της εκκλησίας είναι τρίκλιτη Βασιλική με τρούλο. Μπαίνοντας κανείς στο ναό από την κεντρική πύλη, αντικρίζει στα αριστερά της εισόδου το εικονοστάσι, στο οποίο φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, η οποία είναι γεμάτη από αφιερώματα (τάματα) των πιστών.

Ιερός ναός Αγίου Σπυρίδωνος Κέρκυρα

Από τα σημαντικότερα μεταβυζαντινά μνημεία της Κέρκυρας. Η εκκλησία είναι αφιερωμένη στον Αγ. Σπυρίδωνα, πολιούχο του νησιού. Ο Αγ. Σπυρίδων (270-350μ.Χ.) ήταν επίσκοπος Τριμιθούντος Κύπρου και έλαβε μέρος στην Σύνοδο της Νίκαιας το 325. Η εκκλησία είναι μεγάλη επτανησιακή βασιλική, που κτίστηκε γύρω στα 1589. Το μεγάλο πυργοειδές καμπαναριό κτίστηκε το 1590 και το μαρμάρινο τέμπλο έγινε το 1864. Οι ελαιογραφίες του ναού είναι έργο του ζωγράφου Ν. Ασπιώτη.

Ιερός ναός  Ταξιάρχη «Πανορμίτη» Σύμης

Το Μοναστήρι βρίσκεται στο Νότιο άκρο του νησιού και είναι χτισμένο στον όρμο του Πανόρμου, ενώ από τους πρώτους αιώνες αποτελούσε ένα από τα κέντρα τοπικής ευσέβειας προς τους Αγγέλους. Ο σημερινός ναός του (εντός του οποίου δεσπόζει, η θαυματουργή εικόνα του Ταξιάρχου Μιχαήλ), είναι χτισμένος το 1783, η δε Αγιογράφηση πραγματοποιήθηκε το 1792

Υπάρχουν αναθήματα στην ενορία σας;

Μέσα στους αιώνες που κύλησαν είναι πολλές οι ψυχές που αγάπησαν τον Τριαδικό Θεό και έζησαν όπως εκείνος μας έδειξε με την ενσάρκωσή του Ιησού Χριστού και μας παραγγέλλει. Αυτές οι ψυχές γίνονται , ιδιαίτερα στις μέρες μας φάροι πνευματικοί. Μια από αυτές τις ψυχές είναι και η Οσία Ξένη που  έζησε τον 5ο μ.Χ. αιώνα. και καταγόταν από τη Ρώμη.

 

Αρνούμενη τη πίεση των γονιών της να νυμφευθεί, φεύγει κρυφά στην Αλεξάνδρεια και μετονομάζεται Ξένη για να χαθούν τα ίχνη της. Πηγαίνει στο νησί της Κω και στη συνέχεια εγκαθίσταται στα Μύλασσα της Καρίας. Εκεί έκτισε ναό στο όνομα του αγίου Στεφάνου και ησυχαστικά κελιά.  Πολύ γρήγορα η φήμη της και η ενάρετη και ασκητική ζωή που διήγε έφεραν κοντά της νέες κοπέλες που ποθούσαν το βίο της άσκησης και της προσευχής, ενώ το μοναστήρι έγινε περίφημο πνευματικό κέντρο, όπου καθημερινά συνέρεαν πολλές πονεμένες γυναίκες για να πάρουν τις συμβουλές και να ζητήσουν τις προσευχές της αγίας.

 

Ο ναός της Οσίας Ξένης δημιουργήθηκε από πρόσφυγες από τα Μύλασα και την Πισιδία της Μ. Ασίας. Αρχικά «λειτούργησε» σε πλυσταριό και κατόπιν χτίστηκε ο ναός. Το 1925 ήταν η μεγαλύτερη ενορία της Νίκαιας.  Μέσα στον ναό - ενορία του σχολείου μας στο κάτω μέρος της εικόνας της οσίας Ξένης στην είσοδο, είναι ενσωματωμένο κιβώτιο όπου μέσα υπάρχουν αναθήματα. Όλοι οι προσκυνητές μόλις εισέρχονται στον ναό το βλέπουν και «εντυπωσιάζονται» από αυτό.

«Με τα αναθήματα εκφράζουμε την ευγνωμοσύνη μας στο Θεό», λέει μια πιστή, η κ. Παπαδοπούλου: «Μια φίλη έκανε επιτυχή εγχείρηση στο πόδι και έτσι έφερε το ανάθημά της εδώ ως 'ευχαριστώ'»!  Από αυτό, καταλαβαίνουμε πόσο σημαντικό ρόλο παίζουν τα αναθήματα στην ζωή των ανθρώπων και τα συναισθήματα που τους προκαλούν.

Ποία είναι η θέση των Πατέρων της Εκκλησίας γι? αυτά ;

Έτσι, λοιπόν, αφού υπήρχαν σαφείς αναφορές για τα τάματα στην Αγία Γραφή διατηρήθηκαν καί από τον Χριστιανισμό. Η αλήθεια είναι ότι ο Θεός δεν έχει ανάγκη από τίποτε, που θα μπορούσε να του δώσει ο άνθρωπος. Ο Θεός θέλει τον ίδιο τον άνθρωπο κι όχι τα αγαθά του. Γι? αυτό ο Μέγας Βασίλειος συμβουλεύει: «των απαίδευτων προσευχών και επαγγελιών απέχεσθαι». Όταν όμως τάξουμε πρέπει να εκπληρώσουμε το τάμα μας, γιατί αλλιώς θα είναι σαν να εμπαίζουμε τον ίδιο τον Θεό.

Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος λέγει χαρακτηριστικά: «Ουδέ χρείαν σκευ?ν χρυσ?ν έχει ο Θεός, αλλά ψυχ?ν χρυσ?ν. Μη τοίνυν τον οίκον κοσμ?ν, τον αδελφόν θλιβόμενον περιόρα». (Ε.Π.Ε. Έλληνες Πατέρες Εκκλησίας 11,64-68). «Ου γαρ χρυσοχοείον, ουδέ αργυροχοείον εστίν η Εκκλησία, αλλά πανήγυρις αγγέλων' διό ψυχών ημίν δει' καί γαρ δη ταύτα δια τάς ψυχάς προσίεται ο Θεός... Μάθωμεν τοίνυν φιλοσοφείν, καί τον Χριστόν τιμάν ως αυτός βούλεται' τω γαρ τιμωμένω τιμή ηδίστη, ην αυτός θέλει, ουχ ην ημείς νομίζομεν» (ΒΕΠ, 66, σελ. 388).

Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης γράφει στο Πηδάλιο σχετικά: «?όλοι εκείνοι, όπου εν καιρώ ανάγκης ή χωρίς ανάγκη τάζουν στο Θεό? αυτοί χρωστούν όχι μόνο εξάπαντος να τελειώσουν τα ταξίματα αυτά, αλλά και μία ώρα ενωρίτερα, χωρίς να αναβάλλουν τον καιρό? Πριν μεν να τάξουν, πρέπει να στοχάζονται τον εαυτό τους, αν είναι ικανοί να τελειώσουν το τάξιμό τους. Αφού δε το τάξουν, πλέον δεν μπορούν να το παραβούν, γιατί πειράζουν και γελούν τον Θεό».

Ποια είναι η καλλιτεχνική τους αξία;

Από τα χρόνια του Πεισιστράτου, ο χώρος της Ακρόπολης άρχισε να γεμίζει αναθήματα, ένδειξη όχι μόνο ευσέβειας προς τη θεά, αλλά και οικονομικής και καλλιτεχνικής ακμής. Τα σπουδαία αυτά αφιερώματα ήταν κυρίως αγάλματα, προσφορές δηλαδή που προκαλούσαν χαρά στη θεά. Από τα έργα της θρησκευτικής γλυπτικής κάποια ήταν πιο σημαντικά και πολύτιμα και φυλάσσονταν μέσα στους ναούς, στα θησαυροφυλάκιά τους ή στους γύρω από τους ναούς χώρους και τα άλση. Ήταν λατρευτικά αφιερώματα μεμονωμένων πιστών. Αυτά τα αναθηματικά ανάγλυφα απεικόνιζαν είτε τη μορφή του Θεού, είτε μια σκηνή λατρείας με τη μορφή του δωρητή ανάμεσα στους πιστούς. Τα καλύτερα αφιερώματα ήταν τοποθετημένα μέσα στο βράχο ή στηρίζονταν πάνω σε στύλους. Γενικά εκτός από το κτίριο του ίδιου του ναού, το μεγαλύτερο μέρος της διακόσμησης στα ιερά της Ελλάδας προέρχονταν από ιδιωτικά αφιερώματα, τα οποία τοποθετούνταν σε περίοπτη θέση, είτε σε αφανή, ανάλογα με την αξία τους, το μέγεθός τους και την κοινωνική ισχύ ή τη δημοτικότητα του δωρητή. Τα μικρά και φθηνότερα, μαζικής παραγωγής και κατώτερης τέχνης πήλινα λατρευτικά ειδώλια, συνήθως κατέληγαν σε μεγάλους λάκκους κοντά στους ναούς, όπου τα έθαβαν σε ποσότητες. Αυτή η αντίληψη αξιολόγησης της τέχνης, βάσει των ειδών, των μορφών και του υλικού της, προσδιόριζε κατά συνέπεια και τα κριτήρια της αξία της, αλλά και την διάκριση των καλλιτεχνών, σύμφωνα, όχι μόνο με την καλλιτεχνική τους ικανότητα, αλλά επίσης και από το σκοπό για τον οποίο το έργο τους ήταν προορισμένο να χρησιμοποιηθεί.

Για τους χριστιανούς δεν αξιολογούνται αισθητικά, καθώς ανήκουν στο λεγόμενο φαντασιακό (τη φαντασία), το οποίο δεν είναι νόηση (προϊόν δηλαδή καθαρής, ρεαλιστικής σκέψης), αλλά ούτε και αίσθηση (καθότι αποτελεί λόγο έγερσης συναισθημάτων και όχι αισθητηριακό ερέθισμα). Αξιολογούνται μόνο θετικά, διότι παραπέμπουν στο Θεό.  

Μπορούν να αποτελέσουν πηγή έμπνευσης για καλλιτεχνική δημιουργία ? τέχνη (λογοτεχνία, ζωγραφική, κινηματογράφος) ;

Λογοτεχνία:

Ο Παπαδιαμάντης στο διήγημα «Στο Χριστό, στο Κάστρο» βάζει τον παπα-Φραγκούλη να αποφασίζει να κάνει χριστουγεννιάτικη λειτουργία στο κάστρο, πράξη ιδιαιτέρως παράτολμη, αφού ο καιρός δεν επιτρέπει την εύκολη πρόσβαση με τη βάρκα. Όμως ο παπάς με τη γυναίκα του είχαν κάνει τάμα αυτή τη λειτουργία αν σωζόταν ο γιος τους ο Λαμπράκης που αρρώστησε βαριά τα προηγούμενα Χριστούγεννα. Συγχρόνως ο Γιάννης ο Νυφιώτης και ο Αργύρης της Μυλωνούς ήταν αποκλεισμένοι στο κάστρο από τα χιόνια. Παρακολουθούμε το αλληλένδετο της ανθρώπινης αλληλεγγύης και της θρησκευτικής αξιοπιστίας που λειτουργούν ως βασικοί μοχλοί της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ο Στεφανής που εγγυάται ότι θα τους πάει με τη βάρκα, δεν είναι παρά ο εκφραστής της βεβαιότητας ενός εγχειρήματος που ήταν αδύνατο να καταλήξει στραβά, όσο παρακινδυνευμένο κι αν ήταν. Γιατί οι προθέσεις κρυβότανε μέσα στη βαθύτερη αγνότητα. Γιατί η ανθρώπινη αποφασιστικότητα της πίστης και της βοήθειας ήταν αδύνατο να προδοθεί. Κι αυτό ακριβώς είναι το άρωμα των ανθρώπων της φύσης, που κινούμενοι αποκλειστικά από τα θέλγητρα της προσωπικής οπτικής είναι ικανοί να αψηφήσουν τα πάντα χωρίς εκλογικεύσεις και χωρίς υστεροβουλίες. Η θρησκεία εδώ δεν λειτουργεί εκφοβιστικά ή εκδικητικά. Η θρησκεία λειτουργεί λυτρωτικά, ως φορέας αποδοχής και συντροφικότητας. Ως μηχανισμός ένταξης, δηλαδή ως πρωταρχική δυνατότητα κοινωνικοποίησης. Η συμμετοχή στα τελετουργικά δεν στηρίζεται ποτέ στο φόβο της αιωρούμενης αμαρτίας ή της απειλής ή της απόρριψης. Είναι ταυτόσημη με την οικειοθελή συμμετοχή στη συλλογική χαρά κι αυτό απέχει πολύ από την εξιδανίκευση. Γιατί η εξιδανίκευση κρύβει νομοτελειακά κάτι ψεύτικο μέσα της, ενώ οι χαρακτήρες του Παπαδιαμάντη είναι απολύτως αυθεντικοί, αφού δεν κρύβουν ούτε τις αδυναμίες, ούτε τις έχθρες, ούτε τις στρεβλές τους αντιλήψεις, απόρροια του κοινωνικού συντηρητισμού και των δεισιδαιμονιών της εποχής. Έτσι στο διήγημα «Τα Δαιμόνια στο ρέμα» της κατά την εορτή του Προδρόμου, πηγαίνοντας επί όνου στο ομώνυμο μοναστήρι ένα παιδί γλιτώνει από το να πέσει ή να κτυπήσει, ο πατέρας του κάνει τάμα στον άγιο από ευχαρίστηση, αλλά αργότερα τα δαιμόνια το σώζουν από την αφάνεια.

Στο διήγημα του Φ. Κόντογλου «Σκληρό τάμα» το τάμα πρώην ναυτικών συνδυάζεται με την ξενιτεία και την απομάκρυνση από τον κόσμο.

Διήγημα «Το τάμα» της  Έλσας Κορνέτη

Θεατρικό έργο της «Το τάμα»  Σ. Κουμεντάκη

Εικαστικά:

Η θεματολογία τους βρίσκεται σε διάλογο, όχι μόνο εικαστικό, δημιουργώντας μια διαχρονική μαρτυρία για την ατομική και συλλογική ικεσία. Δίνουν υλική υπόσταση στα αγωνιώδη αιτήματα των ανθρώπων, αναδεικνύουν τα θρησκευτικά θέματα και πειραματίζονται με τους νέους τρόπους έκφρασης πάνω στα ιστορικά χνάρια της βυζαντινής παράδοσης.

Το έργο του Νικολάου Γύζη με τίτλο «Το Τάμα» (1886) πρόκειται για μια αφήγηση που αποπνέει το βαθύ θρησκευτικό συναίσθημα. Δύο γυναίκες μάνα και κόρη στέκονται συντετριμμένες σε ένα μελαγχολικό τοπίο και οδεύουν προς ένα ξωκλήσι στην κορυφή του λόφου για να πραγματοποιηθεί το τάμα της κόρης, η οποία βρίσκεται σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση βασανιζόμενη από έναν ανεκπλήρωτο έρωτα. Ο δρόμος είναι δύσβατος, για το λόγο αυτό η μητέρα ακουμπά εξαντλημένη στον τεράστιο βράχο, που προσδίνει στη σύνθεση μια πιο αγωνιώδη διάσταση. Με ευγένεια και συστολή και κρατώντας με στοργή το κεφάλι της κόρης ατενίζει προς το ξωκλήσι αναζητώντας παρηγοριά και δύναμη και συγχρόνως αναμετρώντας το δρόμο που απομένει, για να εκπληρώσουν το τάμα τους. Η κόρη στην αγκαλιά της μάνας της αποκαμωμένη, αναλογιζόμενη πως μπορεί και να μην καταφέρει. Στο αριστερό χέρι κρατά έτοιμα να πέσουν στο χώμα καδένα και το κερί, που σκορπά ένα χλωμό φως το οποίο συμβολίζει την ελπίδα.

Αρκετοί καλλιτέχνες εμπνεύστηκαν από αναθήματα φτιάχνοντας δικές τους εκθέσεις, διότι αυτά είναι φορείς μηνυμάτων με έντονο συμβολισμό, έχουν χρήση διαχρονική, βασίζονται στο θρησκευτικό συναίσθημα και συνδέονται άμεσα με τις καθημερινές ανθρώπινες λειτουργίες, δηλαδή παράκληση ευγνωμοσύνη, ελευθερία, αφιέρωση και αγωνία.

Ο Δημήτρης Κοντός μεταπολεμικός καλλιτέχνης της αφηρημένης τέχνης επιδίωξε τη γνωστοποίηση των λαϊκότροπων στοιχείων των ταμάτων ακολουθώντας τις παραδόσεις της μεταβυζαντινής και εκκλησιαστικής τέχνης για να αφομοιώσει την επεξεργασία της ματιέρας και των υλικών.

 

Τα «μάτια» είναι κριτική θεώρηση ποικίλων φαινομένων της καταναλωτικής κοινωνίας, καλλωπισμός, διαφήμιση, αγοραίος ερωτισμός, το «χέρι» αναφέρεται στην απομάκρυνση του κακού και τα «πόδια» στο βασανιστήριο της φάλαγγας. Το τρίπτυχο «αγρότες ? εργάτες ? φοιτητές» υπαινίσσεται τους αγώνες του λαού

 

Τρία έργα της σειράς, οι «Παλιοί Καλοί Καιροί» (Α΄, Β', Γ') επικεντρώνονται στο φαινόμενο της ανοικοδόμησης της Ελλάδας. Η πρώτη παραλλαγή του θέματος συντίθεται ως ανοικτό κουτί γεμάτο «τάματα» με αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες αλλά και με αφηρημένα μοτίβα. Στην τρίτη παραλλαγή το θέμα γίνεται πιο συγκεκριμένο με επάλληλες εικόνες σε μικρότερες σειρές ταμάτων να στοιχίζονται πλάι του. Κάθε «τάμα» είναι και μια αρχιτεκτονική λεπτομέρεια.

Το «πλοίο» βρίσκεται στον υπαίθριο χώρο του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου στην Αθήνα κι έχει δημιουργηθεί από την Καλλιόπη Λεμού. Μια περιγραφή είναι πως όσο πλησιάζεις προς αυτό τα βήματα γίνονται όλο και πιο υπνοβατικά. Το υλικό του ωστόσο είναι απρόσμενο, μοιάζει με λέπια ψαριού που αντικατοπτρίζουν το φως του μεσογειακού ήλιου. Το δημιούργημα  εκφράζει το αίσθημα της αγωνίας για τη θεία διαμεσολάβηση και δείχνει το πέρασμα από την απόγνωση στην ελπίδα. Δείχνει την αλήθεια του Ευαγγελίου θυμίζοντας τη φράση: "Πίστης δι' αγάπης ενεργουμένη", δηλαδή για τους χριστιανούς ισχύει μόνο η πίστη που αποδεικνύεται ζωντανή και ενεργή με τα έργα της αγάπης.

 

Η εγκατάσταση της Μαρίας Παπαδημητρίου αποτελεί ένα αυτοσχέδιο οίκημα, μια καλύβα, η οποία λειτουργεί ως ένα εξίσου αυτοσχέδιο μουσείο στο οποίο παρουσιάζονται έργα τέχνης ανώνυμων καλλιτεχνών που έχουν συλλεχθεί. Τα έργα των νέων καλλιτεχνών που παρουσιάζονται παράλληλα και τα οποία έχουν δημιουργηθεί σε διάλογο με την εγκατάσταση είναι αντικείμενα φτιαγμένα κυρίως από απομεινάρια υφασμάτων τα οποία έχουν τη λειτουργία ταμάτων και αποτροπαϊκών φυλαχτών.

Σε συνέχεια αυτής της λογικής αλλά μέσα από μια πιο σύνθετη πρακτική το project ΤΑΜΑ (Temporary Autonomous Museum for All) θα αποτελέσει την πλατφόρμα πάνω στην οποία θα ξεκινήσει ο διάλογος μεταξύ μιας κοινότητας αποκλεισμένης, με μια κοινωνία που θα πρέπει να επαναπροσδιορίσει τα μέτρα της, την ανεκτικότητά της και τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίζεται οτιδήποτε χαρακτηρίζει ως ξένο.

Τα "Επιζωγραφικά αναθήματα" του Κώστα Ευαγγελάτου.

Τα βασικά στοιχεία και χαρακτηριστικά μοτίβα της δουλειάς του, σύμβολα, γράμματα, ονόματα, γεωμετρικές σχέσεις και μορφές κυριαρχούν, αλλά μετασχηματίζονται στο χώρο με αρχετυπικές φόρμες διαχρονικής όψης και σύγχρονης οπτικής υπόστασης πάνω σε ready made ξύλινες φόρμες και αντικείμενα, αναθηματικού χαρακτήρα. Τα επιζωγραφισμένα αυτά ιδιότυπα εικαστικά έργα δημιουργούν ένα πολυχρωματικό εννοιακό περιβάλλον.

Στην ατομική έκθεση της Ντίνας Κώτσιου «αναθήματα και ενθυμήματα».

Η δουλειά της αναφέρεται στην πολυπλοκότητα του γυναικείου ζητήματος.

Ταινία: Ελληνοκυπριακή ταινία, σκηνοθεσία Ανδρέα Πάντζη με τους: Γιώργο Χωραφά, Βαλέρια Γκολίνο, Γιάννη Βόγλη, Ηλία Αλετρά. Ο Ευαγόρας, οικογενειάρχης από την Κύπρο, στον καημό του να αποκτήσει γιο, κάνει τάμα στον Απόστολο Ανδρέα. Ο γιος γεννιέται και ο ήρωας αναλαμβάνει την εκπλήρωση του τάματος που είναι να πάει με τα πόδια, συντροφιά με τον γάιδαρό του στην άλλη άκρη του νησιού, όπου βρίσκεται το Μοναστήρι του Απόστολου. Η ημερομηνία της αναχώρησής του συμπίπτει με την κήρυξη του πολέμου στις 28 Οκτωβρίου του 1940.

Ο Ευαγόρας αποφασίζει να ξεκινήσει το ταξίδι του για να μην φανεί αχάριστος προς τον άγιο. Ο πατέρας του που είναι παπάς τον νουθετεί φεύγοντας: "Γιε μου, ο δρόμος είναι πειρασμός. Να προσέχεις, γιατί πρέπει να φτάσεις στον Άγιο καθαρός, αγνός". Ο Ευαγόρας το υπόσχεται, αλλά δυστυχώς κατά τη διάρκεια της πορείας του διαπράττει πλήθος αμαρτημάτων ενώ προσπαθεί να κάνει το «καλό»... Πέρα από τον πρώτο επίπεδο ανάγνωσης η ταινία κρύβει ένα συμβολισμό. Τιμήθηκε με βραβεία στο 42ο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης.

Ντοκιμαντέρ :«Βιογραφία ενός Τάματος» του Πάνου Καρκανεβάτου

Από τι υλικά κατασκευάζονται;

Τα περισσότερα αναθήματα («τάματα», «χαρίσματα», «ασημένια» «ανθρωπάρια», «ασημόπαιδα») είναι κατασκευασμένα από ορθογώνια λεπτά φύλλα μετάλλου, τα οποία συχνά κόβονται στο σχήμα της μορφής που απεικονίζουν.

Για την κατασκευή τους χρησιμοποιείται κυρίως ασήμι και χρυσός, αλλά και χαλκός, μπρούντζος, σίδηρος και λαμαρίνα αλλά και ζύμη (Σφακιά). Τα περισσότερα φέρουν οπή ανάρτησης στην κορυφή, από όπου κρέμονταν στις εικόνες με κορδέλα, σύρμα ή παραμάνα. Μερικές χειροποίητες κατασκευές είναι απλές, ενώ άλλες είναι πιθανότατα προϊόντα εργαστηρίων.

Ειδικότερα ως προς την κατασκευή, παρατηρούμε έξι κατηγορίες:στικτά, εγχάρακτα, σκαλιστά, εμπίεστα, πρεσαριστά και χυτά. Τα στικτά κατασκευάζονταν με το χτύπημα μικρών στιγμών στην πίσω όψη του ελάσματος, επάνω σε μαλακό υπόβαθρο. Κατά την εγχάραξη, το σχέδιο χαραζόταν στην μπροστινή όψη με καρφί. Τα σκαλιστά χαρακτηρίζονται από πλατιά χάραξη με καλέμι. Τα εμπίεστα δέχονταν επεξεργασία και στις δύο όψεις. Συνήθως είναι σφυρήλατα στην πίσω όψη και σκαλιστά στην μπροστινή. Τα πρεσαριστά κατασκευάζονταν σε πρέσες εργαστηρίων, ενώ τα χυτά μορφοποιούνταν σε μήτρες.

Άλλες φορές τα τάματα είναι πολύτιμα: χρυσά δακτυλίδια και βέρες, ακριβά κοσμήματα κ.ο.κ.

Εικόνα α: Ανθρωπόμορφο ανάθημα κατασκευασμένο από λεπτό φύλλο αργύρου. Έχει κεφάλι ολοστρόγγυλο, στο πάνω μέρος του οποίου έχει ανοιχτεί η οπή για την ανάρτησή του. Δύο βούλες φουσκωτές δηλώνουν τα μάτια, ενώ γραμμούλες το στόμα, τα φρύδια και τη μύτη. Τα χέρια του είναι δυσανάλογα λεπτά ως προς το υπόλοιπο σώμα και τεντωμένα προς τα κάτω. Στικτοί σταυροί κοσμούν το παραλληλόγραμμο σώμα. Στικτές βουλίτσες περιτρέχουν όλο το μήκος του περιγράμματος, πράγμα που κάνει το μέταλλο να χάνει τη σκληρότητά του και να αποκτά μια κάποια πλαστικότητα.

Εικόνα β: Ανθρωπόμορφο ανάθημα κατασκευασμένο από λεπτό φύλλο αργύρου. Λείπει το κεφάλι. Το τριγωνικό ένδυμα και τα υποδήματα κοσμούνται με εμπίεστο «κορδόνι» και κυκλίσκους σε σταυροειδή διάταξη. Οι μικροί εμπίεστοι κύκλοι θεωρούνται ως η απλουστευμένη συνέχεια των παλαιοχριστιανικών «οφθαλμών» (ομόκεντροι κύκλοι με στιγμή στο κέντρο), που χρησιμοποιούνταν ως αποτροπαϊκά κατά της βασκανίας.

Εικόνα γ΄: Σχηματοποιημένη ανθρώπινη μορφή, κατασκευασμένη από λεπτό φύλλο αργύρου, με διάσπαρτους στικτούς σταυρούς σε όλη την επιφάνεια. Ο σταυρός ως αποτρεπτικό και προστατευτικό σύμβολο μαρτυρείται ήδη από τους αποστολικούς χρόνους. Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός τονίζει ότι ο σταυρός είναι «ασπίδα και όπλο και τρόπαιο κατά του διαβόλου... σφραγίδα για να μη μας αγγίζει ο καταστροφέας».

Ποία είναι η θέση τους μέσα στην ορθόδοξη λατρεία ;

Η ειδωλολατρική καταγωγή των αναθημάτων δεν στάθηκε εμπόδιο στη χριστιανική τους μεταμόρφωση. Η αφιερωτική πρακτική, ως μέθοδος αντιμετώπισης των δυσχερειών της ζωής, απαντά στην ελληνορθόδοξη παράδοση με πολλές μορφές, πνευματικής και υλικής προσφοράς. Τα αναθήματα είναι αντικείμενα που προορίζονται για αφιέρωση, μέσω των οποίων η ανθρώπινη επικοινωνία με το θείο αποκτά και υλική υπόσταση. Αφορμές για ανάθημα έδωσαν οι ασθένειες, ο ναυτιλιακός κίνδυνος, ο πλουτισμός, η ατεκνία ή ανάγκη ευτοκίας, η σωτηρία από κίνδυνο, το ταξίδι, ο πόλεμος, η αγροτική παραγωγή κλπ. Ασημένια καραβάκια αφιερώνονταν από τους ναυτικούς και τις γυναίκες τους πριν από το μεγάλο ταξίδι, ομοιώματα μελών του σώματος για την ανακούφιση από τους πόνους και την οριστική θεραπεία, καθώς και ανθρώπινες φιγούρες, τα ονομαζόμενα ασημόπαιδα, για την υγεία και πρόοδο των παιδιών.

ΕΙΚΟΝΟΣΤΑΣΙΑ

Το σημάδεμα του τόπου είναι μια πανανθρώπινη, διαχρονική χειρονομία διαλόγου, κατάκτησης και ιδιοποίησης του κόσμου. Φέρνει τον άνθρωπο σε λόγο με τη φύση, το ορατό ή αόρατο το «κτιστό» και το «άκτιστο», αυτό που υπήρξε, υπάρχει και προβλέπεται να υπάρχει στο μέλλον.

Πόσα είδη εικονοστασίων υπάρχουν;

1. Αρχικώς «εικονοστάσιο» είναι η κατασκευή εκείνη στους ναούς της ορθόδοξης Εκκλησίας η οποία χωρίζει το ιερό από τον κυρίως ναό και πάνω στην οποία τοποθετούνται οι εικόνες.

2. Αργότερα ο όρος επεκτάθηκε και προσδιορίζει το χώρο ή την κατασκευή η οποία προσδιορίζεται γενικά για την τοποθέτηση των κινητών εικόνων.

3. Εικονοστάσια υπάρχουν και σε άλλα μέρη μέσα και έξω από τους ναούς, στα σπίτια των πιστών αλλά και σαν αυτοτελείς κατασκευές σε πολλά σημεία στις πόλεις και στην ύπαιθρο, κυρίως όμως κατά μήκος των δρόμων.

 

Ποια εικονοστάσια είναι τοποθετημένα σε οδούς του δήμου Νίκαιας;

Του αγίου Μάμαντος στη γωνία Καισαρείας και Αμυραδάκη (απέναντι από το σχολείο μας) από την Παφλαγονία, που το 275 μ.Χ., που σε ηλικία 15 χρονών αναχώρησε μαρτυρικά και ένδοξα απ' αυτή τη ζωή, και μας θυμίζει τα λόγια του Κυρίου: «Όποιος ταπεινώσει τον εαυτό του σαν το παιδάκι αυτό, αυτός είναι ο μεγαλύτερος στη βασιλεία των ουρανών» (Ματθαίου, ιη' 4).

Άλλο εικονοστάσιο επί της οδού Αμερικανίδων κυριών είναι αφιερωμένο σε δύο αγίους, τον άγιο Φανούριο τον νεοφανή και μεγαλομάρτυρα  και τον άγιο Γεώργιο τον μεγαλομάρτυρα και τροπαιοφόρο.

Ενός μαθητή του 2ου Γενικού Λυκείου Νίκαιας, του Μάνου Μπουλμέτη που σε ηλικία 16 ετών σκοτώθηκε σε δυστύχημα επί της οδού Πέτρου Ράλλη κοντά στην πλατεία Δαβάκη.

Ενός αστυφύλακα του Μιχαήλ Σπανουδάκη στην γωνία Παρασκευοπούλου και Μάντικα, που έπεσε επί του καθήκοντος δολοφονημένος κ.α. πολλά.

Ακόμη έτερο βρίσκεται τοποθετημένο μεταξύ των οδών Λαοδικείας και Κύπρου, έχει την ονομασία «Ευαγγελισμός», είναι αγνώστου κτήτορος και έχει υποστεί ζημία.

Ποια ανάγκη εξυπηρετούν;

Το τέμπλο

Αυτό αντικατέστησε το καταπέτασμα του Ναού.  Αρχικώς ένωνε  τα «νοητά» με τα «αισθητά», μετά διέκρινε τον «κυρίως ναό» από τα «άγια των αγίων».

Εικονοστάσι εντός ναού

Τοποθετούνται πάνω του αναθηματικές εικόνες.

Το σπιτικό εικονοστάσι

Χρησιμοποιείται από τα μέλη της οικογένειας ως προσευχητάριο ενός ή και όλων. Περιέχει  όλες τις προγονικές εικόνες της οικογένειας και εικονίσματα διαφόρων αγίων και μεγεθών . Το καντήλι που καίει μπροστά του μας υπενθυμίζει την ανάγκη για προσευχή, ότι η ζωή μας πρέπει να είναι φωτεινή με το φως του Χριστού και ότι πρέπει να καεί το θέλημά μας.

Τα εκτός ναών

Αποτυπώνουν πτυχές μιας συλλογικής πολιτισμικής έκφρασης για τον καθαγιασμό του χώρου.

Συνδέονται συμβολικά με την εθιμική πρακτική της «σταύρωσης» των ορίων ενός οικισμού με την περιφορά κειμηλίων για λόγους προστασίας.

Δείχνουν πίστη, ευλάβεια και αποδίδουν λατρεία στο Θεό.

Αναγνωρίζουν τη συμβολή της χάρης του Θεού στην επιτυχή έκβαση κάποιας προσπάθειας.

Αφιερώνονται σε κάποιον άγιο-προστάτη σαν απόδοση τιμής ή ευγνωμοσύνης.

Δηλώνουν τη μελαγχολία της απώλειας.

Μνημονεύουν τους κεκοιμημένους

Υπομιμνήσκουν κινδύνους πνευματικούς και μη.

Δίνουν την δυνατότητα, όταν είναι κλειστός ο ενοριακός ναός, να προσφέρει κάποιος τον οβολό του (μέσα από ειδική σχισμή) ως βοήθεια στους πτωχούς.

Αναμιμνήσκουν κάποιο συμβάν θετικό ή αρνητικό.

Σημαίνουν την ύπαρξη στην περιοχή κάποιου μοναστηριού.

Αποτελούν συμβολικά «αντιμήνσια», δηλαδή υφάσματα που καλύπτουν την Αγία Τράπεζα, στο ένα άκρο των οποίων είναι ραμμένα άγια λείψανα και χρησιμοποιούνται μόνο σε ναούς στους οποίους δεν έχουν «καθιερωθεί» για να μπορεί να τελεστεί η θεία λειτουργία.

Καλύπτουν την ανάγκη κατασκευής ναού στην περιοχή.

Ποια η σχέση τους με το μυστήριο του θανάτου;

Το τέμπλο εντός του ιερού ναού

Η κατασκευή αυτή δύναται να παραλληλισθεί με ανάλογα κιγκλιδώματα σε ταφικά μνημεία -και ιδιαίτερα στους τάφους μαρτύρων- τα οποία είχαν ως κύριο σκοπό αφενός τη διαφύλαξη της ιερότητας του χώρου των Μαρτυρίων-Ναών, και αφετέρου την τοποθέτηση προσκυνηματικών ιερών Εικόνων.

Τα εκτός ναών που σχετίζονται με κεκοιμημένους  και η θεολογική σημασία του θανάτου.

α) Αυτά στηρίζουν και δικαιώνουν την μνήμη των μελών της εκκλησιαστικής κοινότητας. Ως ταφικά μνημεία διαμορφώνουν ένα πλαίσιο κοινωνικής αναφοράς, όπως αναπτύσσεται από την τοποθέτησή τους σε συγκεκριμένες θέσεις (συνήθως σημεία τροχαίων ατυχημάτων, σταυροδρόμια κ.ά. ) και την κτητορική επιγραφή (με αναφορές στον δωρητή, το γεγονός για το οποίο αφιερώνεται κ.ά. ). Ενέχουν ίσως την ίδια σημασιολογική φόρτιση με το μνήμα ενός νεκρού. Στη συμβολική αυτή γεωγραφία της μνήμης εισάγεται επίσης η σωματική, τελετουργική της διάσταση. Οι αναμνηστικές τελετουργίες που υποβάλλονται από την παρουσία τους (σταυροκόπημα, επίκληση συγχώρεσης του αποθανόντος, προσκύνημα, άναμμα καντηλιού, κ.ά.) εξασφαλίζουν μέσα από την περιοδική επανάληψη τη συνέχεια της κοινωνικής μνήμης σε ό,τι αφορά στα πρόσωπα και τα γεγονότα για τα οποία οικοδομήθηκε. Παράλληλα συντηρούν μια ευρύτερη θεώρηση και στάση για τη ζωή και το θάνατο καθώς η «μνήμη του θανάτου» διαμορφώνει το είδος και το ήθος του κάθε ανθρώπου. Ο άγιος Αντώνιος έλεγε στους μαθητές του: «Για να μην πέφτουμε σε αμέλεια, είναι καλό να συλλογιζόμαστε διαρκώς τον λόγο του αποστόλου Παύλου Καθ' ημέραν αποθνήσκω». Μην λησμονούμε ακόμη ότι ένας σημαντικός φιλόσοφος ο Πλάτων, στο διάλογό του «Φαίδων», δίνει έναν ορισμό της φιλοσοφίας και λέει «Φιλοσοφία εστί μελέτη θανάτου». Έτσι τα προσκυνητάρια-εικονοστάσια είναι ένα κοινό αίσθημα για τον ίδιο το θάνατο, τη ζώσα ανάγκη της μεταθανάτιας μνήμης και της μνημόνευσης της Θείας Χάριτος και κατ? αυτόν τον τρόπο μνήμη Ιησού Χριστού.

β) Η βιολογική ζωή εκκλησιαστικά δεν είναι από μόνη της αγαθό. Οι χριστιανοί εξ? άλλου  «δεν έχουμε εδώ δική μας πόλη με προοπτικές μονιμότητας και την μέλλουσα επιζητούμε». Τα νήπια της Βηθλεέμ είχαν το προνόμιο να λουστούν από το άκτιστο φως του Θεού και ο Ηρώδης ο μέγας είχε το προνόμια του πυρός. Ο νεκρός μπορεί να είναι «ο ωραίος τα κάλλει  παρά πάντας βροτούς».(Επιτάφιος Θρήνος).

Στην εκκλησιαστική ζωή ο,τι γίνεται, μνημονεύεται και ψάλλεται δεν έχει στιγμιαίο και παροντικό χαρακτήρα. Στην Εκκλησία ζούμε το «σήμερα», το «αύριο» είναι του Θεού. Κάθε γεγονός που βιώνουμε στην Εκκλησία είναι σημερινό και προεκτείνεται μαζί μας σε όλη τη διάρκεια του βίου και του χρόνου που διανύουμε και ως μέλη της και ως πρόσωπα.

Όπως η Παναγία παραδόθηκε οσιακά στο θάνατο στο σχέδιο της θείας οικονομίας και κατέστη Θεοτόκος, έτσι και τα «κεκοιμημένα τεκνά» προσφέρονται υπέρ του Θεού και σώζονται, διότι «νικώνται της φύσεως οι όροι και  ... ζωήν προμνηστεύεται θάνατος».

Αλλιώς καταλήγουμε σε άκρατη λογοκρατία ή ψυχασθενή συναισθηματισμό. Ο Χριστός προσεγγίζεται με την ισορροπία του Σταυρού. Στην εποχή μας ξεχνώντας την παροδικότητα του «Σήμερον» ασχημίζουμε το σήμερα. Χρειάζεται ταπείνωση, εγκατάλειψη του εγωισμού, μετάνοια, εναπόθεση της ύπαρξης στα χέρια Του για να υπάρξει Ανάσταση.

Εάν ο Θεός δεν είναι ο Θεός των νεκρών άλλα των ζώντων (Ματ. 22:33), τότε όλοι όσοι έφυγαν από τούτη τη γη, είναι ζωντανοί εν Χριστώ. Κι εμείς μπορούμε να στραφούμε προς αυτούς για συγχώρεση και μεσιτεία. Δεν είναι ποτέ αργά εάν αληθινά πιστεύουμε τον Θεό, ως Θεό των ζώντων. Και ποτέ δεν θα πρέπει να μιλούμε για την αγάπη μας σε χρόνο παρελθόντα.

Ο θάνατος του σώματος δεν διασπά την σχέση, αφού αυτή ήταν, είναι και θα παραμείνει ζωντανή ανάμεσα σε ανθρώπους πού συναντήθηκαν και αγαπήθηκαν σε τούτη τη ζωή.

Ο θάνατος δεν είναι ποτέ το τέλος. Συνεχίζουμε να ζούμε όταν πεθαίνουμε, ακόμα και σε τούτη τη γη, αφού κληρονομούμε τους καρπούς της επίγειας ζωής και ύπαρξης μας σε όσους ακολουθούν. Και συνεχίζουμε να φέρουμε πάντοτε ευθύνη για την απήχηση της βιωτής μας.

Όπως είπε και ο Σωκράτης στην «Απολογία» του (42 α): «Αλλά τώρα πια είναι ώρα να φύγουμε, εγώ για να πεθάνω, κι εσείς για να ζήσετε. Ποιοι από μας πηγαίνουν σε καλύτερο πράγμα, είναι άγνωστο σε όλους εκτός από τον θεό». Έτσι συμπλήρωσε και ο απόστολος Παύλος: «?μο? γ?ρ τ? ζ?ν Χριστ?ς κα? τ? ?ποθανε?ν κέρδος». Φιλιπ. α?,21 «Άλλωστε για μένα  όλη μου η ζωή είναι ο Χριστός, αφού ζω εν Χριστώ και ο Χριστός μέσα μου . Αλλά και το να αποθάνω είναι κέρδος, διότι θα εκδημήσω έτσι προς τον ουρανό εις πλήρη και τελεία κοινωνία και ένωση με τον Χριστό» & Α Θεσ. δ΄,13: «Ο? θέλομεν δ? ?μ?ς ?γνοε?ν, ?δελφοί, περ? τ?ν κεκοιμημένων, ?να μ? λυπ?σθε καθ?ς κα? ο? λοιπο? ο? μ? ?χοντες ?λπίδα». Δεν θέλομε δε, αδελφοί, να ευρίσκεστε εις άγνοια σχετικώς με αυτούς, οι οποίοι έχουν αποθάνει, δια να μη λυπήστε, όπως λυπούνται οι άλλοι, που δεν έχουν καμία ελπίδα αναστάσεως και αιωνίου ζωής.

Ο δε Μέγας Βασίλειος γράφει

"Τό ?τι ? ζωή του δέν παρατάθηκε περισσότερο, ε?ναι μεγάλο ?γαθό γιά τό ?διο τό παιδί διότι ? μεγαλύτερη παραμονή του στή ζωή α?τή γίνεται ?φορμή περισσοτέρων κακ?ν. Τό παιδί τώρα ?φυγε χωρίς νά κάνη κανένα κακό, δέ σκέφθηκε ?πουλα γιά τόν πλησίον του, δέν βρέθηκε σέ ?νάγκη πού προκαλε? ?μαρτήματα, δέν ε?πε ψέμματα, δέν ?πεσε στήν πλεονεξία, στά πάθη τ?ς σαρκός? ?φυγε μέ καθαρή τήν ψυχή ?πό τούς λεκέδες τ?ς ?μαρτίας καί ?νεχώρησε καθαρό πρός τόν ?νώτερο καί τελικό μας προορισμό".... «Καί ? θάνατος λοιπόν ε?ναι ?να ?πεισόδιο στή ζωή το? ?νθρώπου, ?κόμη καί ?ν πρόκειται γιά θάνατο μικρο? παιδιο?. ? Θεός ε?ναι στοργικός Πατέρας καί γνωρίζει τό καλλίτερο γιά τό καθένα ?πό τά πλάσματά του ξεχωριστά. ? πιστός δέν ?νήκει στόν ?αυτό του, ?λλά στόν Κύριο. Γιά τόν πιστό ?ληθινή συμφορά δέν ε?ναι ? θάνατος. ?ληθινή συμφορά ε?ναι μόνον ? ?μαρτία καί ? α?ώνιος θάνατος, ? α?ώνιος χωρισμός ?πό τόν Θεό. Μέ τό νά βαδίση ? πιστός πρός τόν θάνατο, περνάει σέ μία νέα πραγματικότητα, ?παλλαγμένη ?πό τήν κακότητα τ?ς ζω?ς ε?σέρχεται στό ?συχο λιμάνι τ?ς ε?ρήνης καί τ?ς ?γάπης το? Θεο?.

 

Χρειάζονται άδεια τοποθέτησης τα εικονοστάσια στους κοινόχρηστους χώρους ;

Σύμφωνα με την ισχύουσα πολεοδομική νομοθεσία και με την παραδοχή ότι το εικονοστάσι εντάσσεται στην ευρύτερη κατηγορία των μνημείων, επιτρέπεται η κατασκευή του σε κοινόχρηστο χώρο, χωρίς να απαιτείται άδεια οικοδομής: α) άρθρο 19 του Π.Δ. 1577/85 β) παρ. 5δ της Υ.Α. 52716/20-11-01, ΦΕΚ 166/Β/2001,   αλλά με έγκριση Δ.Σ. του οικείου Δήμου.

Τι σχήμα έχουν και γιατί;

Το τέμπλο

Ο όρος τέμπλο απαντάται σε αγιολογικές πηγές από τον 7ο αιώνα μ.Χ.: στα «Θαύματα του Αγίου Αρτεμίου», στον «Βίο του ιερέως Φιλίππου» και τον 8ο αιώνα σε κείμενα του Θεόδωρου Στουδίτη. Αρχικώς ήταν μεταλλικό με κάγκελα και σε χαμηλό ύψος. Παλιότερα ονομάζονταν: ιεραί κιγκλίδες, κάγκελλοι/κάγκελλα, δρύφακτα, στήθεα, θώρακες, έρκος, περίβολος, περιφραγή, διάστυλα. Άλλαξε κατά την εικονομαχία, όταν έγινε τοίχος, υψώθηκε, τοποθετήθηκαν εικόνες μεταξύ των κιόνων, το επιχρωμάτισαν και έβαλαν στα πλαϊνά θύρια εικόνες Αγγέλων ή Διακόνων. Εκατέρωθεν της αγίας Πύλης τοποθετούνται εικόνες του Κυρίου και της Θεοτόκου, ενώ στα υπόλοιπα κενά του Τιμίου Προδρόμου, του αγίου του ναού, άγγελοι, αρχάγγελοι κ.λπ.  Πάνω από αυτές είναι οι εικόνες των Αποστόλων και πιο πάνω εικόνες από το Δωδεκάορτο [Ευαγγελισμός, Γέννηση του Χριστού, Υπαπαντή, Βάπτιση, Μεταμόρφωση, Έγερση του Λαζάρου, Βαϊοφόρος, Μυστικός Δείπνος, Σταύρωση, Ανάσταση, Ανάληψη, Πεντηκοστή] και τέλος πάνω από την «Ωραία Πύλη» η «Δέηση», το σχήμα του Σταυρού με εκατέρωθεν την Παναγία και τον Ιωάννη τον Θεολόγο. Μεταξύ αυτών αποτυπώνεται η άμπελος, διότι οι πιστοί είναι τα κλήματα που πρέπει να ενωθούν με την Άμπελο την αληθινή για να πάρουν θεία ζωή και να ανέβουν στα ουράνια. Στο βημόθυρο έχει συνήθως την εικόνα του Ευαγγελισμού, διότι συμβολίζει την Θεοτόκο η οποία γίνεται η θύρα την οποία διέρχεται ο Χριστός για να ενωθεί με τους ανθρώπους και να πραγματοποιηθεί το σχέδιο της θείας οικονομίας.

Τα εκτός ναών

Τα μεγέθη των εικονοστασίων ποικίλουν, από πολύ μικρά έως πολύ μεγάλα. Είναι μικρογραφίες αρχικώς κυρίως των μονόχωρων ναών, ονομάζονται «κιβώρια» και ως αρχιτεκτονικά οικοδομήματα προσδιορίσθηκαν άμεσα από τις λειτουργικές απαιτήσεις (στέγαση εικόνας, καντηλιού, θυμιατού κ.ά. για την απόδοση τιμών). Η κατασκευή ήταν απλή από πέτρα και μέταλλο ωστόσο η ευμάρεια του δωρητή καθόριζε το μέγεθος, το υλικό, την ποιότητα και την καλλιτεχνική αρτιότητα του αποτελέσματος. Φέρουν απαραίτητα στην κορυφή τους τον χριστιανικό σταυρό και αποτελούνται από δυο μέρη-κοιλότητες, στην πρώτη φυλάσσεται η εικόνα του Άγιου στην μνήμη του οποίου είναι αφιερωμένο το προσκυνητάρι, το λάδι και όλα τα απαραίτητα για την συντήρηση του καντηλιού  και στη δεύτερη που χρησιμεύει ώστε ο πιστός να ρίχνει τον οβολό του.

Αργότερα η «μινιατουροποίησή» τους επέτρεψε την διαφοροποίησή τους σε αυτά που αναπτύσσουν γνωστούς τύπους ναών και σε αυτά που αναμειγνύουν ποικίλα μορφολογικά στοιχεία διαφόρων τύπων και ρυθμών χριστιανικών ναών καθ? υπόδειξη του δωρητή.

Μεταγενέστερα το σχήμα τους μπορεί να αντιγράφει συγκεκριμένους ναοδομικούς τύπους. Έτσι έχουμε τον τύπο «ναόσχημο προσκυνητάρι», που χαρακτηρίζεται από σπουδή στη λεπτομέρεια και η ζωγραφική ή γλυπτική αποτύπωση δομικών ή δευτερευόντων διακοσμητικών χαρακτηριστικών της όψης.

Αργότερα έχουμε τον τύπο «στήλη-ναΐσκο» που ενσωματώνει αισθητικά και κατασκευαστικά  το βάθρο με τον κορμό.

Ακολουθεί  ο τύπος «αναθηματική στήλη- προσκυνητάρι», που βρίσκεται συνήθως έξω από τις ενορίες και κυρίως στις πόλεις με ανάγλυφο και ενσωματωμένη εικόνα του αγίου, διότι εξυψώνει τον νεκρό σε «ήρωα»

Ακολουθεί  ο τύπος «ταφικό σήμα» με φωτογραφία και στοιχεία του εκλιπόντος.

Σήμερα το προσκυνητάρι έχει εκπέσει σε προκατασκευασμένες μορφές.

Σημειωτέον ότι το σχήμα δίδεται από τον ορθόδοξο κτήτορά τους, που δέχεται ότι ο Τριαδικός Θεός κατεβαίνει στον κόσμο και προστατεύει τους πάντες, ζώντες και κεκοιμημένους και τους φέρνει σε ενότητα, ενθυμούμενος ίσως και τον στίχο του ποιητή «Ναοί στο σχήμα του ουρανού».

Από τι κατασκευάζονται;

Εντός του ναού (τέμπλο)  είναι κατασκευασμένα από ξύλο, μέταλλο, πέτρα ή μάρμαρο

Εκτός του ναού είναι κτιστά με πάσης φύσεως υλικά όπως πλίνθους, τούβλα, τσιμέντο ή μάρμαρο, σοβατισμένα ή μη, με στέγη από κεραμίδια, σχιστόλιθους, τσιμέντο ή λαμαρίνα. Ακόμη υπάρχουν και κατασκευές σιδερένιες, αλουμινένιες ή ξύλινες, ακόμη και προκάτ. Τέλος υπάρχουν λαξευμένα σε βράχο ή σε κορμό δένδρου.

Ποια είναι η θέση τους στην ορθόδοξη λατρεία;

Η ύπαρξη των εικονοστασίων μας μέσα στην ορθόδοξη λατρεία μας:

Μας  δίνει ευκαιρία να λατρεύσουμε τον Τριαδικό Θεό της αγάπης.

Ακόμη μας δίνει την αφορμή να προσευχόμαστε και να ζητούμε την προστασία, τη συμπαράσταση και τη μεσιτεία των αγίων.

Μας υπενθυμίζει τα οφέλη της προσευχής, τα οποία είναι πρόγευση της αιωνιότητας, ιεράρχηση προτεραιοτήτων, παραμυθία στις δυσκολίες της ζωής, αγαπητική προσέγγιση των πάντων, ενίσχυση της πίστης, εσωτερική γαλήνη.

Μας δίδει αφορμή να προβληματιζόμαστε, για το πώς φτάνουμε σε «καταλλαγή» με τον Πλάστη, να παραμερίζουμε το εγώ μας ώστε να φανερωθεί μέσα τους η χάρη του Θεού, να δούμε τον αληθινό άνθρωπο, εκείνον που έπλασε ο Θεός με προοπτική τη θέωση.

Τα εικονοστάσια και προσκυνητάρια της ελληνικής υπαίθρου, αλλά και των νεοελληνικών αστικών δρόμων και χωρών στη νεότερη εκδοχή τους, καθαγιάζουν τη φύση στην ελληνική λατρευτική παράδοση. Είναι εξέλιξη των «σταυροπυργίων», τεχνικών ορόσημων με ποικίλα μορφικά αναπτύγματα, όπως λίθινές στήλες, ξύλινοι πάσσαλοι σωροί λίθων, τα οποία είχαν χαραγμένο πάνω τους το σημείο του σταυρού.

Η ίδρυση του προσκυνηταριού, με τις εικόνες που περιέχει, ουσιαστικά μεταφέρει τον αγιασμένο χώρο του ναού στην ύπαιθρο, άρα μεταβιβάζει και τη υπερφυσική ευλογία Του Θεού στη γύρω φύση. Και είναι βεβαίως γνωστή η αγάπη του λαού μας για τα προσκυνητάρια,  των οποίων τα καντήλια φροντίζει με πίστη και ελπίδα να ανάβει,  επικαλούμενος τη βοήθεια των Αγίων, στα οποία είναι αφιερωμένα, ασπρίζοντας τα και εμπλουτίζοντάς με εικονίσματα Αγίων...

Τέλος τα εικονοστάσια δεικνύουν τη Χάρη του Θεού, η οποία -και όταν δε θαυματουργεί εξωτερικά- φανερώνεται στην ψυχή, την παρηγορεί και την ειρηνεύει !

ΠΡΟΣΦΟΡΕΣ

Τι είδη προσφέρουμε;

Στη Θεία Λατρεία οι πιστοί αποθέτουν όλες τις μέριμνες, αποχωρίζονται από τα γήινα, εικονίζουν μυστικώς τα Χερουβείμ, κοινωνούν του Αγίου Πνεύματος, αποθνήσκουν, ζουν τα έσχατα. Τα Άγιο Πνεύμα φανερώνει το Θεό στην ιστορία και στην Εκκλησία. Τον φανερώνει στην αιώνια βασιλεία Του· φανερώνει όμως και τον κάθε πιστό, το μυστήριο του ανθρώπου. Ο πιστός προσφέρει τόσο υλικά όσο και πνευματικά αγαθά στο Θεό, γιατί είναι με όλη του την καρδιά αφοσιωμένος σ? Αυτόν.

Ορθόδοξη χριστιανική λατρεία δεν είναι μια προσπάθεια εξιλέωσης ενός θυμωμένου θεού, δεν είναι καθήκον, είναι μία κίνηση να διακρίνουμε τον αληθινό Θεό, ο οποίος διαρκώς φανερώνεται στην καθημερινότητα και πραγματικότητα της ζωής μας, να τοποθετηθούμε μέσα στους κόλπους της αγάπης Τον, να εκφράσουμε ανταποδοτικά την ευχαριστία και την αγάπη μας, να κοινωνήσουμε τελικά μαζί Του, να περιχωρήσουμε στη χάρη και ενέργειά Του, να ζήσουμε τη συγγένεια μαζί Του.

Η λατρεία νοείται μόνο συλλογικά, εκκλησιαστικά. Δεν λατρεύει το Θεό κανείς μόνος του, ούτε από σπίτι του· Τον λατρεύει μαζί με άλλους και μέσα στο Ναό, με τους αδελφούς του και τους αδελφούς του Χριστού, σε ένα χώρο που δεν είναι δικός του για κοινή χρήση, αλλά πιο κοντινός του γιατί είναι του Θεού. Η Θεία Λατρεία λοιπόν προσφέρεται από όλους και επίσης από όλους μαζί. Γι? αυτό και δεν απορεί να είναι τοπική ούτε μερική, αλλά καθολική και οικουμενική.

Δεν είναι εγωισμός μόνο το να θέλει κανείς να είναι πρώτος, αλλά υπάρχει ένας άλλος ύπουλος εγωισμός, το να θέλει να είναι κανείς μόνος. Δεν γίνεται να κοινωνήσουμε το Θεό χωρίς να μπορέσουμε να κοινωνούμε μεταξύ μας και δεν γίνεται να κοινωνούμε μεταξύ μας, αν δεν μπορέσουμε κάποτε να βγούμε από τον εαυτό μας. Όταν ζει κανείς τη χάρη του συνδέσμου με το Χριστό, όχι μόνον ως προσωπικό γεγονός αλλά κυρίως ως εκκλησιαστικό γεγονός, όταν δηλαδή ζει το ότι όλοι μας είμαστε μέλη του αιωνίου σώματος του Χριστού, πολίτες της βασιλείας Του, μέτοχοι της αιωνιότητας από αυτήν τη στιγμή, τότε αρχίζει να χαράζει ο καρπός του μυστηρίου στην καρδιά. Συχωρεμένοι, αγαπημένοι, ενωμένοι εν τη Εκκλησία μπορούμε να μυσταγωγηθούμε στο μυστήριο του Θεού και να προετοιμάσουμε έτσι το έδαφος της ψυχής μας για να δέχεται τη χάρη του Θεού. Τότε κανείς παύει να παρακολουθεί, αλλά συμμετέχει στη θεία Λατρεία.

α) Πνευματικά

Η πίστη στον Χριστό ως Θεό σωτήρα προηγείται της λατρείας Του. Ο χριστοκεντρικός χαρακτήρας της εκκλησιαστικής λατρείας της διαχώρισε ριζικά όχι μόνο από την εθνική αλλά και από την ιουδαϊκή. Η ευχαριστία είναι καρδιακή δοξολογία του Θεού για τις δωρεές Του. Γι ΄αυτό και η χριστιανική λατρεία θεμελιώνεται στα όσα έπραξε ο Θεός για τον άνθρωπο και όχι στο τι μπορεί ο άνθρωπος να πράξει για να ευχαριστήσει τον Θεό και να τον εξευμενίσει. Η άσκηση εάν και είναι προσφορά του πιστού στον εαυτό του, έχει μια άμεση σχέση με τον Θεό, αφού είναι μια συνεχής πορεία μετάνοιας, για να μείνει δεικτικός της χάρης του Θεού χωρίς την οποία νεκρώνεται η ύπαρξη του. Η άσκηση ωστόσο δεν αποβλέπει σε μία βελτίωση του χαρακτήρα και των συμπεριφορών, αλλά στην δυνατότητα μετοχής στην γιορτή και χαρά του εκκλησιαστικού σώματος. Η άσκηση εάν και είναι προσφορά του πιστού στον εαυτό του, έχει μια άμεση σχέση με τον Θεό, αφού είναι μια συνεχής πορεία μετάνοιας, για να μείνει δεικτικός της χάρης του Θεού χωρίς την οποία νεκρώνεται η ύπαρξη του. Η άσκηση ωστόσο δεν αποβλέπει σε μία βελτίωση του χαρακτήρα και των συμπεριφορών, αλλά στην δυνατότητα μετοχής στην γιορτή και χαρά του εκκλησιαστικού σώματος. Προπάντων όμως μεγαλύτερη προσφορά είναι η προσφορά της ύπαρξής μας στο Θεό.

β) Υλικά

Τα σημαντικότερα προσφερόμενα αγαθά ο άρτος, ο οίνος και το έλαιο κατέχουν ιδιαίτερη θέση στην Παράδοση της Εκκλησίας. Στον ψαλμό 103 ο προφήτης Δαυίδ ψάλει «κα? ο?νος ε?φρα?νει καρδ?αν ?νθρ?που το? ?λαρ?ναι πρ?σωπον ?ν ?λα??, κα? ?ρτος καρδ?αν ?νθρ?που στηρ?ζει».

Το κερί: Με το άναμμα του κεριού συμβολίζεται η θέωση στην οποία πρέπει να φθάσουμε, επειδή το κερί ανακατεύεται με την φωτιά και της δίνει τροφή. Το αγνό και μαλακό κερί συμβολίζει το εύπλαστο της ψυχής μας. Όπως το κερί λιώνει αθόρυβα και φωτίζει, έτσι και εμείς με τη Χάρη του Θεού θα πρέπει να «λειώνουμε » μέχρι τελευταίας πνοής, θυσιαζόμενοι για τον πλησίον μας. Να φωτίζουμε και να ευεργετούμε τους γύρω μας αθόρυβα και χωρίς επίδειξη για χάρη της αγάπης του Χριστού. Το κερί επίσης συμβολίζει επίσης τον « νεκρό » εαυτό μας. Όταν το βάζουμε όρθιο και αναμμένο στο μανουάλι συμβολίζει τον Αναστημένο Ιησού και ομολογούμε και τη δική μας Ανάσταση. Με τα κεριά στα μνημόσυνα, στην κηδεία και στα κόλλυβα ομολογούμε την πίστη μας στην Ανάσταση. Με την λαμπάδα στο Μυστήριο του Βαπτίσματος ομολογούμε την πνευματική ανάσταση του βαπτιζόμενου ενώ στο μυστήριο του Γάμου ομολογούμε ότι όπως φωτίζουν οι καθαρές λαμπάδες, έτσι και εμείς με τη Χάρη του Θεού θα σταθούμε φωτεινά παραδείγματα των παιδιών μας και δεν θα προδώσουμε την τιμιότητα του γάμου. Ένα ή δύο κεριά είναι υπέρ αρκετά για τους ζωντανούς και τις ψυχές των κεκοιμημένων αδελφών μας.

Το θυμίαμα: συμβολίζει την προσευχή που ανεβαίνει προς τον θρόνο του Θεού «Κατευθυνθήτω η προσευχή μου ως θυμίαμα ενώπιον Σου?». Είναι η ορμή της ψυχής προς τα άνω και ταυτόχρονα συμβολίζει και την επιθυμία μας να γίνει δεκτή η προσευχή μας. Συμβολίζει ακόμη τις γλώσσες πυρός της Αγ. Πεντηκοστής. Στην ευχή που λέγει ο ιερεύς, όταν ευλογεί το θυμίαμα στην Πρόθεση, αναφέρει " Θυμίαμά Σοι προσφέρομε Χριστέ ο Θεός εις οσμήν ευωδίας πνευματικής, ο προσδεξάμενος εις το υπερουράνιόν Σου θυσιαστήριον, αντικατάπεμψον ημίν την χάριν του Παναγίου Σου Πνεύματος ". Συμβολίζει και τον αίνο, που απευθύνεται προς τον Θεό. Η καύση του θυμιάματος σημαίνει τη λατρεία και τον εξιλασμό. Το ευχάριστο συναίσθημα, που δημιουργείται από το άρωμα του θυμιάματος σε όλο το χώρο του Ι. Ναού, σημαίνει την πλήρωση της καρδιάς μας από τη θεία ευαρέστηση, που είναι ο καρπός της αγάπης μας προς το Θεό. Στην περίπτωση αυτή κάθε πιστός μετατρέπεται σε " ευωδία Χριστού ". Με το θυμίαμα που προσφέρουμε την ώρα της προσευχής υποβοηθείται η ανάταση της ψυχής προς τα υψηλά «άνω σχώμεν τάς καρδίας». Ο Μωϋσής υπακούοντας στον Θεό κατασκεύασε και τοποθέτησε στη Σκηνή του Μαρτυρίου Θυσιαστήριο του Θυμιάματος (Έξοδ. 30: 1-10). Ο τρόπος παρασκευής του θυμιάματος διδάχθηκε από τον ίδιο τον Κύριο (Έξοδ. 30: 34-36). Η προσφορά Θυμιάματος στην Π. Διαθήκη αποτελούσε εντολή του Θεού. Έπρεπε να προσφερθεί θυμίαμα στην αρχή της ημέρας το πρωί και το βράδυ με το άναμμα των λύχνων (Έξοδ. 30: 7-8).

Τα κόλλυβα:Οι πιστοί προσφέρουν κόλλυβα προς τιμήν των νεκρών. Το σιτάρι είναι σύμβολο ανθρωπίνου σώματος. Γι? αυτό άλλωστε και ο Κύριος παρουσίασε το θεο-υπόστατο σώμα του με το «σπυρί» του σιταριού.  Κόλλυβα ετοιμάζουμε τα Ψυχοσάββατα για τους κεκοιμημένους. Τα κόλλυβα συμβολίζουν την κοινή ανάσταση των ανθρώπων. Δηλαδή  όπως ο σπόρος του σιταριού πέφτει στη γη, θάβεται και χωνεύεται και σαπίζει χωρίς όμως να φθαρεί και στη συνέχεια φυτρώνει καλύτερος και ωραιότερος, έτσι και το νεκρό σώμα του ανθρώπου θάβεται στη γη και σαπίζει, για να αναστηθεί και πάλι άφθαρτο και ένδοξο και αιώνιο. Την ωραία αυτή εικόνα μας δίδει ο απόστολος Παύλος στην Α΄ προς Κορινθίους Επιστολή (κεφ. 12, στίχοι 35-44). Την ίδια εικόνα για την Ανάστασή Του χρησιμοποίησε και ο Χριστός (ευαγγέλιο Ιωάννη, κεφ. 12, στίχ. 24). Κόλλυβα είναι βρασμένο σιτάρι, το όποιο σιτάρι είναι σύμβολο του ανθρώπινου σώματος, επειδή το ανθρώπινο σώμα τρέφεται και αυξάνει με το σιτάρι. Γι? αυτό άλλωστε και ο Κύριος παρομοίασε το θεο-ϋπόστατο Σώμα Του με το σπυρί του σιταριού, έτσι λέγοντας στο 12ο κεφάλαιο του κατά Ιωάννη αγίου Ευαγγελίου: «Το σπυρί του σιταριού εάν πέφτοντας στη γη δεν πεθάνει, μένει μοναχό του (και δεν πολλαπλασιάζεται), εάν όμως πεθάνει, πολύ καρπό φέρνει». Είπε εξάλλου και ο μακάριος Παύλος στην προς Κορινθίους Α? επιστολή (κεφάλαιο 16): «Εκείνο που εσύ σπέρνεις δεν ζωογονείται, εάν πρώτα δεν πεθάνει», και τούτο, γιατί θάβεται στη γη το νεκρό σώμα και σαπίζει, όπως ακριβώς συμβαίνει και με το σπυρί του σιταριού. Απ? αυτή, λοιπόν, την παρομοίωση πήρε την αφορμή η Εκκλησία του Χριστού και τελεί τα αποκαλούμενα κόλλυβα, τόσο αυτά που προσφέρονται στις εορτές των αγίων, όσο και αυτά που προσφέρονται στα μνημόσυνα των κεκοιμημένων εν Χριστώ αδελφών μας. Ο δεύτερος λόγος για τον όποιο βράζουμε το σιτάρι είναι, για να φανερώνεται με το βράσιμο η διάλυση και η φθορά των σωμάτων των κεκοιμημένων, των οποίων σύμβολα είναι τα κόλλυβα. Και όπως το βρασμένο σιτάρι δεν μπορεί βέβαια να βλαστήσει με φυσικό τρόπο, μπορεί όμως με την άπειρη δύναμη του Θεού, έτσι παρομοίως και τα νεκρά σώματα, τα όποια έχουν διαλυθεί στα μέρη από τα όποια συναρμόσθηκαν, δεν μπορούν με φυσικό τρόπο να αναστηθούν και να ξαναζωντανέψουν, με την παντοδυναμία του Θεού μπορούν.

Τι σημαίνει «προσφέρω» ;

? Δίνω σε κάποιον κάτι ή κάνω για χάρη του κάτι, για να δηλώσουμε συναισθήματα φιλίας, σεβασμού, ευγνωμοσύνης.

? Χαρίζω σε κάποιον ένα δώρο.

? Δίνω σε καλεσμένο ή σε επισκέπτη να φάει ή να πιει σερβίρω.

? Εργάζομαι, αγωνίζομαι για το κοινωνικό σύνολο.

? Δίνω απόλαυση ή ικανοποιώ μια ανάγκη, παρέχω.

Το ρήμα «λατρεύω» αρχικά σήμαινε «προσφέρω υπηρεσία έναντι αμοιβής», με το «λάτρον» (λατ. latro) να σημαίνει «αμοιβή». Στα έργα του Πλάτωνα απαντά για πρώτη φορά η χρήση της λέξης αναφορικά με υπηρεσίες προς τον Θεό. Στη Μετάφραση των Εβδομήκοντα ο όρος «λατρεύω» χρησιμοποιήθηκε σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις αναφορικά με θρησκευτικές υπηρεσίες είτε προς τον Θεό του Ισραήλ είτε προς τα είδωλα. Αυτή η ειδική χρήση συνεχίστηκε στην Καινή Διαθήκη και καθιερώθηκε στο νεοελληνικό λεξιλόγιο, με τη διαφορά ότι σήμερα το σημασιολογικό κέντρο βάρους του όρου έχει μετατοπιστεί από τα προσφερόμενα έργα υπηρεσίας στα αισθήματα που υποκινούν την προσφορά, και έτσι «λατρεία» σημαίνει και την ολόκαρδη αφοσίωση προς κάποιον Θεό.  Στην ορθόδοξη Εκκλησία η έννοια της λέξης «προσφέρω» είναι λίγο διαφορετική. Οι πιστοί προσφέρουν από ευχαριστία, σεβασμό και ευγνωμοσύνη για όσα έκανε και έπαθε για μας και κυρίως για τον Σταυρό Του, την Ταφή Του και την Ανάστασή Του, τα πάντα, δια παντός, όπως τα θέλει ο Θεός και όπως τα δημιούργησε και όχι κάτι που τους ανήκει, όπως ομολογούμε μέσα στη Θεία Λειτουργία με τα λόγια: «Τ? σ? ?κ τ?ν σ?ν Σο? προσφέρομεν κατ? πάντα κα? δι? πάντα».

Οι προσφορές γίνονται σύμφωνα με τις εντολές Του και οδηγίες Του. Προηγείται η καταλλαγή, η συμφιλίωση με εκείνον που έχει κάτι εναντίον μας. Η προσευχή που βγαίνει από μνησίκακη καρδιά δεν ανεβαίνει στον ουρανό. Τα δώρα για τη Θεία Λειτουργία είναι αναφορά και προσφορά του ανθρώπου και όλης της κτίσης προς το Θεό. Η κτίση, που είναι δημιουργία του Θεού, προσφέρεται στο Δημιουργό της και πάλι δίνεται από τον Θεό στον άνθρωπο θεία χάρη και δωρεά, για τη πνευματική του ζωή. Η Θεία Λειτουργία είναι η αποκατάσταση του ανθρώπου και τη κτίσης που έπεσε κι αυτή μαζί με τον άνθρωπο κι εξ αιτίας του ανθρώπου. Προσφέρουμε στον Κύριο, στην Παναγία στους αγίους και στους αγγέλους π.χ. ένα υλικό φως (κεριά, καντήλια) ώστε εκείνοι να μας χαρίσουν μέσω των προσφορών το πνευματικό φως. Μέσα από τις προσφορές, οι πιστοί συγχωρούνται για τις αμαρτίες τους, γαληνεύει η ψύχη τους, λαμβάνουν τις δωρεές του Αγίου Πνεύματος, οδηγούνται στο δρόμο του Θεού, παίρνουν θέση στη Βασιλεία του Θεού και να εξαφανίζονται τα πάθη τους από τις καρδιές τους. Όσοι προσφέρουν, εργάζονται και αγωνίζονται για να έλθει η Βασιλεία του Θεού, έχουν την ελπίδα ότι θα λάβουν την πνευματική ευλογία από τα άγια πρόσωπα και θα πραγματοποιηθεί η επιθυμία τους, που είναι ό,τι θέλει ο Θεός. Οι πιστοί, οι οποίοι πήραν τη Θεία Χάρη από τις προσφορές που έκαναν, εκτός από την άφεση των αμαρτιών τους, έχουν τη δυνατότητα να «φωτίζουν» και τους υπόλοιπους πιστούς, οι οποίοι βρίσκονται μέσα στην Εκκλησία, αλλά και τους ανθρώπους όλου του κόσμου.

Τι προσφορές έχουμε για την τέλεση των Μυστηρίων της Εκκλησίας ;

α) «Πρόσφορο» - «Άρτος»: Το πρόσφορο προσφέρουν οι Χριστιανοί δια την τέλεση της Θείας Λειτουργίας. Είναι η αντιπροσφορά μας στον Κύριο, για τις δικές του δωρεές. Μάλιστα η εκ σίτου προσφορά μας έχει και αυτόν τον συμβολισμό. Όπως οι κόκκοι του σίτου αλέσθηκαν και έγιναν όλοι μαζί αλεύρι, με το οποίον έπειτα ζυμώθηκε η προσφορά, έτσι και ένας - ένας όλοι εμείς οι Χριστιανοί συγκεντρωμένοι κατά την Θείαν Λειτουργία, κοινωνούντες του Σώματος και Αίματος του Χριστού γινόμαστε ένα μαζί του. Κανονικά κάθε φορά που εκκλησιαζόμαστε, πάμε και την προσφορά μας, την οποίαν καλόν είναι να κάνουμε εμείς μόνοι μας, στο σπίτι μας με ανάλογη προετοιμασία και προσευχές, ανεξάρτητα αν θα κάνης ή όχι μνημόσυνο. Κατά την θείαν Λειτουργία είναι παρούσα ολόκληρη η Εκκλησία. Δηλαδή η στρατευόμενη (=εμείς οι ζώντες οι περιλειπόμενοι) και η θριαμβεύουσα (οι κεκοιμημένοι). Γι' αυτό με την λειτουργιά μας δίνουμε να διαβασθούν ονόματα ζώντων και κεκοιμημένων.

Βασική είναι και η χρήση του άρτου στη λατρεία. Ο Κύριος παρέδωσε κατά τη διάρκεια του Μυστικού Δείπνου το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, ευλογώντας, αγιάζοντας και μοιράζοντας τον άρτο εις τύπον και τόπον του Σώματός Του. Η συνάφεια του Κυριακού Σώματος και του άρτου δεν είναι δοκητική και στεγνά τυπολογική, αλλά ο όλοςάρτος μεταβάλλεται σε Σώμα Χριστού.  Το πρόσφορο λαμβάνει το όνομά του από την πράξη των πιστών να προσφέρουν στην Εκκλησία τα απαραίτητα για την τέλεση της αναίμακτης λατρείας. Είναι ένζυμος άρτος, προετοιμασμένος από άλευρα σίτου σε κυκλική διάταξη με τη χρήση ειδικού προζυμιού, το οποίο «πιάνεται», σύμφωνα με την λαϊκή έκφραση, την ημέρα της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού. Το σχήμα του πρόσφορου είναι κυκλικό και φέρει σφραγίδα ομοίως κυκλική. Εντός αυτής εγγράφεται σχήμα σταυρού, στο κέντρο του οποίου δεσπόζει το τετράγωνο από όπου εξάγεται η μερίδα του Αμνού- Σώματος του Χριστού, με την επιγραφή ΙΣ ? ΧΣ ? ΝΙ ? ΚΑ. Δύο όμοιες μερίδες πλαισιώνουν τον Αμνό στις δύο κάθετες κεραίες του σταυρικού σχήματος. Η συμβολική του πρόσφορου είναι διττή. Κατά μία ερμηνεία εικονίζει την κοιλία της Θεοτόκου, διά της οποίας ενανθρώπησε ο Θεός Λόγος. Όπως από εκείνη εξήλθε ο Κύριος, έτσι και από τη σάρκα του πρόσφορου εξάγεται η μερίδα του Αμνού ? Σώματος του Χριστού. Σύμφωνα με άλλη πατερική ερμηνεία, το πρόσφορο εικονίζει τον κόσμο, ολόκληρη την κτιστή πραγματικότητα, η σφραγίδα του πρόσφορου εικονίζει την Εκκλησία του Χριστού και ο εγχάρακτος στη μέση της Αμνός εικονίζει το κέντρο της λατρείας της, τον Ιησού Χριστό. Οιαδήποτε συμβολική προσέγγιση του πρόσφορου καταλήγει στο συμπέρασμα της αναγκαιότητας χρήσης του άρτου στη λατρεία. Χωρίς άρτο δεν μπορεί το ευχαριστιακό σώμα να συγκληθεί επί το αυτό και να αναπέμψει την προς Κύριο αναίμακτη λατρεία, όπως αυτή συστάθηκε και παραδόθηκε ως εμάς από τον ίδιο τον Κύριο. Εάν λείπει ο ευχαριστιακός άρτος, η λατρεία είναι ελλιπής, αν όχι αποκλίνουσα προς αιρετικές κακοδοξίες, οι οποίες ιδίως κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες εισηγήθηκαν τη χρήση ειδών διαφορετικών του άρτου και του οίνου στη λατρεία.

β) Οίνος: Ο Χριστός με τον οίνο (αίμα Του) επισφράγισε τη νέα διαθήκη, αλλά διαβεβαιώνει τους Αποστόλους ότι δεν θα ξαναπιεί από τον καρπό του αμπελιού ως την ημέρα της Βασιλείας. Αυτή η πνευματική αναγωγή, ως συμμετοχή στη Βασιλεία του Θεού, δείχνει ότι είναι το βασικό συστατικό της χαράς και της ευφροσύνης του ανθρώπου. Ο οίνος είναι το δεύτερο δώρο της «προσκομιδής». Το κρασί αποκτά την ιερή σημασία του στον Μυστικό Δείπνο όταν ο Χριστός «κα? λαβ?ν τ? ποτ?ριον κα? ε?χαριστ?σας ?δωκεν α?το?ς λ?γων? π?ετε ?ξ α?το? π?ντες?  το?το γ?ρ ?στι τ? α?μ? μου τ? τ?ς καιν?ς διαθ?κης τ? περ? πολλ?ν ?κχυν?μενον ε?ς ?φεσιν ?μαρτι?ν. λ?γω δ? ?μ?ν ?τι ο? μ? π?ω ?π? ?ρτι ?κ το?του το? γεν?ματος τ?ς ?μπ?λου ?ως τ?ς ?μ?ρας ?κε?νης ?ταν α?τ? π?νω μεθ? ?μ?ν καιν?ν ?ν τ? βασιλε?? το? πατρ?ς μου. Κα? ?μν?σαντες ?ξ?λθον ε?ς τ? ?ρος τ?ν ?λαι?ν» (Ματθαίου κστ΄, 27-30). Ο οίνος είναι ανάγκη να συγκερνάται και με λίγο ύδωρ για να διαφυλαχθεί η αρχαία τάξη. Στην λειτουργία της Εκκλησίας μας, λίγο πριν την μετάληψη, γίνεται ανάμειξη και ζέοντος ύδατος στο καθαγιασμένο ποτήριο, το οποίο συμβολίζει όχι μόνο του ζων και θερμό αίμα του Κυρίου αλλά και την ζώσα και θερμή πίστη των κοινωνούντων. Εξ άλλου ο οίνος συμβολίζει τον Χριστό, κατά τον Κυπριανό, και το ύδωρ τους πιστούς, κατά άλλους το αίμα και ύδωρ που έρευσαν από την πληγείσα πλευρά του Ιησού πάνω στο Σταυρό και επίσης δια του οίνου καθαριζόμαστε από την αμαρτία, δια του ύδατος απαλλασσόμαστε από την τιμωρία (Ιερώνυμος). Εκτός της Θ. Ευχαριστίας στο μυστήριο του γάμου προσφέρεται στους νεόνυμφους κοινό ποτήριο οίνου που δηλώνει την συμμετοχή στις χαρές και τις λύπες της συμβίωσης. Στην αρτοκλασία μαζί με τους άρτους παρατίθενται φιάλες ελαιόλαδου και κρασιού. Τέλος οίνος χρησιμοποιείται κατά τα εγκαίνια ναού προς απόπλυση της Αγίας Τραπέζης καθώς και στην πλύση των νεκρών λαϊκών.

γ) Έλαιο: Χρησιμοποιείται σε όλες τις σημαντικές στιγμές και τελετουργίες, γέννηση, βάπτιση, γάμο και θάνατο. Στο Βάπτισμα ο βαπτιζόμενος αλείφεται με λάδι για να τονιστεί η έννοια του αγώνα του βαπτιζόμενου μετά το βάπτισμα. Επιπλέον, σημαίνει το έλεος και τη χάρη του Θεού, καθώς και τη δύναμη που λαμβάνει ο νεοφώτιστος ενόψει των πνευματικών αγώνων για την τελείωσή του. Η επάλειψη ολόκληρου του σώματος συμβολίζει την ανάπλαση και την αναδημιουργία του ανθρώπου μέσω του βαπτίσματος. Στο Μυστήριο του Χρίσματος το λάδι, που συγκρατεί και μεταφέρει τη φώτιση στο βαπτιζόμενο, είναι και το βασικό υλικό για την παρασκευή του Άγιου Μύρου, με το οποίο ο ιερέας χρίζει το νεοφώτιστο, για να του μεταδώσει τη χάρη του Αγίου Πνεύματος. Το άγιο Μύρο αποτελείται από λάδι και σαράντα αρωματώδεις ουσίες (τριαντάφυλλο, βασιλικό, δεντρολίβανο, γιασεμί κ.λπ.) και συμβολίζει τα πολλά και διάφορα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος. Στο Μυστήριο του Ευχελαίου στο καντήλι τοποθετείται αγνό λάδι, ένδειξη καθαρής και ολοπρόθυμης προσφοράς στο Θεό. Χρησιμοποιείται λάδι διότι υπήρξε πολύτιμο φάρμακο για θεραπεία (βλ. παραβολή καλού Σαμαρείτη), με την ευλογία του Θεού της αγάπης. Με λάδι ελιάς ακόμη ανάβουν τα καντήλια. Τέλος χρησιμοποιείται κατά την κηδεία, αφού προηγηθεί η τέλεση τού Τρισάγιου κι εφόσον τοποθετηθεί η σορός στον τάφο, λαμβάνει ο ιερεύς την κανδήλα με το λάδι και απαγγέλλει τον ψαλμικό στίχο «Ραντιείς με υσσώπω και καθαρισθήσομαν πλυνείς με, και υπέρ χιόνα λευκανθήσομαι» (Ψαλμ. 50,7). Στη λέξη «πλύνεις με» ρίχνει όλο το λάδι της κανδήλας πάνω στον κεκοιμημένο. Τούτο γιατί και η άλλη ζωή στην οποία μετατίθεται ο κεκοιμημένος συνιστά ένα νέο πνευματικό αγώνα (βλ. Διονυσίου Αρεοπαγίτου, ΡG 3, 565 Α). Χαρακτηριστικά αναφέρεται το παράδειγμα τού αθλητή που, όταν τελειώσει τον αγώνα, εξ αιτίας του ιδρώτα αλείφεται ξανά με λάδι: «Επειδή ...  ενταύθα δε εν τω τέλει πάντων ως των αγώνων αποπαυσάμενος» (βλ. ΡG 3, 581 Β).

Υπάρχουν ιδιαίτερες προσφορές μέσα στο εκκλησιαστικό έτος ;

α. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος

Η Μεταμόρφωση του Σωτήρος, ως σπουδαία δεσποτική εορτή, αποτελεί εξαίρεση εθιμικά καθιερωμένης ιχθυοφαγίας, μέσα στην σύντομη αλλά αυστηρή νηστεία του Δεκαπενταύγουστου.

Σε πολλούς τόπους προσφέρουν στους ναούς τα πρώτα σταφύλια της χρονιάς, για να ευλογηθούν από τον ιερέα μετά την θεία λειτουργία, και να διανεμηθούν ως ευλογία στους πιστούς. Σε ορισμένους μάλιστα τόπους προσφέρουν στον ναό το πρώτο λάδι της χρονιάς, για να ευλογηθεί, ώστε η ευλογία να επεκταθεί και στην υπόλοιπη παραγωγή. Η ευλογία των σταφυλιών κατά τη Μεταμόρφωση κατανοείται μέσα από τις θεολογικές, ανθρωπολογικές και κοσμολογικές διαστάσεις της εορτής. Ο Κύριος «?μέρας ?ξ» ? «?σε? ?μέρας ?κτώ», μετ? τ?ν πρόρρηση το? Πάθους Του,«ε?ς ?ρος ?ψηλόν? μετεμορφώθη ?μπροσθεν α?τ?ν, κα? ?λαμψε τ? πρόσωπον α?το? ?ς ? ?λιος,τ? δ? ?μάτια α?το? ?γένετο λευκ? ?ς τ? φ?ς». Αυτός είναι ο Δημιουργός του κόσμου, αλλά και ο  κυρίαρχος των εσχάτων. Αυτός είναι η άμπελος «?ν ο?ρανο?ς μ?ν ?χουσα τ?ν ρίζαν, ?π? γ?ς δ? τ? κλήματα·?μπελος κλαδευομένη τ? σ?μα, ?λλ? ο? τ?ν ρίζαν· ?μπελος μετ? τρίτην ?μέραν το? κλαδευθ?ναι βλαστάνουσα τ?ν βότρυντ?ς ?ναστάσεως». Είναι φυσικό, λοιπόν, με τη  Μεταμόρφωση του Κυρίου να φωτίζεται και να δοξάζεται ολόκληρος ο κόσμος. Η κτίση φαιδρύνεται και  αποκτά τη λαμπρότητα που είχε κατά το χρόνο της δημιουργίας. Γι? αυτόν ακριβώς το λόγο και η κτίση, ανταποκρινόμενη δοξολογικά σ? αυτή τη δωρεά και την ελπίδα, αναφέρεται προς το  Δημιουργό της και τον ευχαριστεί, αλλά και η Εκκλησία στην πιο κατάλληλη εορτή, της Δημιουργίας και των Εσχάτων της ανανέωσης και της ελπίδας, συνηθίζει να ευλογεί τον κόσμο και τις απαρχές του, επιβεβαιώνοντας έτσι ότι η ανανέωση αρχίζει από το Θεό, περνά μέσα από τη φύση και καταλήγει στη σωτηρία του ανθρώπου. Η ευλογία των σταφυλιών, των αντιπροσωπευτικών αυτών απαρχών του κόσμου, είναι μία λειτουργική πράξη που τονίζει ιδιαίτερα τη δοξολογική και ευχαριστιακή προσφορά της ύλης και των καρπών της γης στο Δημιουργό Θεό και κτίστη των απάντων. Πολύ περισσότερο μάλιστα, όταν ο καρπός αυτός της αμπέλου μας δίδει το κρασί, που ο Χριστός ευλόγησε στην Κανά, για να τονίσει την εν Χριστώ μεταμόρφωση του κόσμου, αλλά και μας το παρέδωσε στο Μυστικό Δείπνο, ως το στοιχείο εκείνο, που μαζί με το ψωμί, την ώρα της θείας Λειτουργίας αφθαρτοποιούνται χαρισματικά, μεταποιούμενα σε Κυριακό «σ?μα κα? α?μα», θεία Ευχαριστία. Εκτός τούτων, η ευλογία των σταφυλιών τονίζει και την ανάγκη συνεχούς πνευματικής καρποφορίας και μεταμορφωτικής πορείας του ανθρώπου, καθόσον «ο? τ? ?ψει τ?ν ?ρετ?ν διαπρέψαντες, κα? τ?ς ?νθέου δόξης ?ξιωθήσονται».  Πρόκειται για το αρχαίο έθιμο των απαρχών, της προσφοράς δηλαδή των πρώτων καρπών στον Θεό, μια μορφή αναίμακτης τελετουργικής θυσιαστικής προσφοράς, που πέρασε και στον χριστιανισμό. Ο λαϊκός άνθρωπος, προσκομίζοντας για ευλογία τις απαρχές των καρπών και των γεννημάτων του, αναθέτει ουσιαστικά την ελπίδα της επιβίωσής του στον Θεό, από τον οποίο ζητά ευλαβικά να συνεργήσει, για να επιτύχει η σοδειά, από την οποία εξαρτάται και η επιβίωση ολόκληρης της παραδοσιακής κοινότητας.

Ήδη στους Αποστολικούς Κανόνες επιτρέπεται η προσαγωγή στον ναό σταφυλιών, όχι όμως και άλλων οπωρικών, ενώ ο Θεόδωρος Βαλσαμών, ερμηνεύοντας τον Δ΄ Κανόνα των Αγίων Αποστόλων, ερμηνεύει την εξαίρεση αυτή των σταφυλιών από το ότι το κρασί, που προέρχεται από αυτά, χρησιμοποιείται για την παρασκευή της θείας κοινωνίας. Έτσι, τα ευλογημένα σταφύλια μοιράζονται και τρώγονται μαζί με το αντίδωρο στην Λέσβο, ενώ στον Μοσχοπόταμο της Πιερίας άφηναν το πρώτο τσαμπί του τρύγου σε κάποιο εικόνισμα του ναού, για να πάει καλά η σοδειά.

β. Αγιασμός - Ύψωση του Τιμίου Σταυρού

Κατά τον Μέγα Αγιασμό (5 - 6 Ιανουαρίου) και κατά την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου) προσφέρονται κλαδιά βασιλικού ή δενδρολίβανου.  Ο λαός μας λέει πως αυτά τα μυρόφυτα φύτρωσαν εκεί ακριβώς που ήταν ο Τίμιος Σταυρός. Την ημέρα αυτή στις εκκλησιές μοιράζεται σε ματσάκια ο αγιασμένος βασιλικός, το «σταυρολούλουδο», που ο λαός μας πιστεύει πως έχει αρκετές θεραπευτικές ικανότητες, γι? αυτό και το φυλάει στο εικονοστάσι. Με τούτο το βασιλικό, οι νοικοκυρές συνηθίζουν να φτιάχνουν το προζύμι της χρονιάς. Αυτόν το βασιλικό, μάλιστα, συχνά τον τοποθετούνε σ? ένα βαζάκι με νερό για να βγάλει ρίζες, ώστε να το φυτέψουνε ξανά κι από το ίδιο τούτο το φυτό να πάνε τα κλωναράκια την επόμενη χρονιά, τέτοια μέρα, στην εκκλησιά.  Η ιερότητα της μέρας συντελεί, ώστε να γίνονται τότε και οι προετοιμασίες για τη σπορά που πλησιάζει, και κυρίως η ευλόγηση του προορισμένου γι? αυτήν εκλεκτού σπόρου. Για τον σκοπό αυτό στέλνουν στην εκκλησία πολυσπόριο, μείγμα απ' όλα τα είδη των σπόρων, για να λειτουργηθούν και να ευλογηθούν.  Στη Νάξο την ημέρα αυτή κάθε γεωργός θα βάλει σε μια πετσέτα λίγο κριθάρι, λίγα φασόλια, κουκιά και ό,τι άλλο έχει, για να σπείρει, και τα πάει στην εκκλησιά κι αφήνει την πετσέτα του δεξιά της Αγίας Θύρας, εκεί σχηματίζεται σωρός ολόκληρος, τον οποίον ο ιερεύς ευλογεί μετά το τέλος της λειτουργίας. Καθένας κατόπιν παίρνει την πετσέτα του με το λειτουργημένο σπόρο.

γ. Των Βαΐων

Από την Κυριακή των Βαΐων αρχίζει ουσιαστικά η Μεγάλη Εβδομάδα ή Εβδομάδα των Παθών. Την ημέρα αυτή εορτάζεται η ανάμνηση της θριαμβευτικής εισόδου του Ιησού Χριστού στα Ιεροσόλυμα όπου, κατά τους Άγιους Ευαγγελιστές, οι Ιουδαίοι Τον υποδέχθηκαν κρατώντας βάϊα ή βάγια (κλάδους φοινίκων) και απλώνοντας στο έδαφος τα φορέματά τους ζητωκραύγαζαν «Ωσαννά, ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου».  Σε ανάμνηση της θριαμβευτικής εισόδου του Χριστού στα Ιεροσόλυμα, η Εκκλησία μας καθιέρωσε ήδη από τον 9ο αιώνα το έθιμο, όλοι οι Ναοί στολίζονται με κλαδιά από βάγια, από φοίνικες δηλαδή ή από άλλα νικητήρια φυτά, όπως δάφνη, ιτιά, μυρτιά και ελιά, που προσφέρουν οι χριστιανοί και μετά τη Λειτουργία μοιράζονται στους πιστούς.

δ. Μεγάλη Εβδομάδα ? Μ. Παρασκευή

Η Μεγάλη Παρασκευή, είναι ημέρα απόλυτης αργίας και νηστείας. Σχεδόν ολόκληρη η μέρα, αφιερώνεται στην Αποκαθήλωση του Εσταυρωμένου και στην Ακολουθία του Επιταφίου. Ο λαός ζει με κατάνυξη το θείο δράμα. Η έντονη του επιθυμία να συμμετάσχει στο πάθος του Κυρίου, διαφαίνεται και από κάποιες απλές, ωστόσο χαρακτηριστικές του πράξεις, τη Μεγάλη Εβδομάδα. Έτσι όταν κατά το μεσημέρι, γίνει η Αποκαθήλωση και εκτεθεί σε προσκύνημα η χρυσοΰφαντη παράσταση του νεκρού Ιησού, πάνω σε φορητό κουβούκλιο, τότε αρχίζει ο στολισμός του Επιταφίου. Το στολισμό κάνουν τα κορίτσια της ενορίας, με άνθη της άνοιξης: βιολέτες, μενεξέδες, τριαντάφυλλα, λεμονανθοί. Όλα τα λουλούδια που έχουν προσφέρει οι πιστοί πλέκονται σε στεφάνια και γιρλάντες και ο Επιτάφιος γίνεται όλος μια κορόνα από άνθη.

Ν. Λύτρα «Άνθη Επιταφίου» 1901

Η γυναίκα, πιθανόν χωρική, στέκεται στη γωνιά του πρόναου μιας ταπεινής εκκλησίας και κρατά με ευλάβεια στο αριστερό της χέρι ένα δίσκο με άνθη,  ενώ τείνει το άλλο χέρι στο οποίο επίσης κρατά ένα μικρό λουλούδι. Ο ζωγράφος προσέχει με επιμέλεια την κάθε λεπτομέρεια: τα ρούχα της γυναίκας, τις λαμπάδες, το υφαντό που κρέμεται από το μαρμάρινο τραπέζι πάνω στο οποίο είναι ακουμπισμένα τα κεριά, το πάτωμα, τη στάμνα που μισοδιακρίνεται κρυμμένη πίσω από την κολόνα, την αχνά φωτισμένη εικόνα στην είσοδο του κυρίως ναού, τα ραγίσματα στους τοίχους, ..

ε. Ανάσταση ? Κυριακή του Θωμά

Οι Πόντιοι την ημέρα αυτή πηγαίνουν στα κοιμητήρια και προσφέρουν κόκκινα αυγά, κρασί κ.α.

Αυτό διότι ο Χριστός δεν ανέστη μόνος. Συνανέστησε μετ? Εαυτού και πάντας τους ανθρώπους! Βροντοφωνεί σχετικώς ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος: "?νέστη Χριστός, κα? νεκρ?ς ο?δε?ς ?ν τ? μνήματι? Χριστ?ς γ?ρ ?γερθε?ς ?κ νεκρ?ν, ?παρχ? τ?ν κεκοιμημένων ?γένετο"? Το μήνυμα είναι χαροποιό δι' όλους, διότι η Ανάσταση του Χριστού κατήργησε τη δύναμη του θανάτου.

στ.  Γενικά

Εισάγοντας τα δένδρα, τα φυτά και τα άνθη στην λαϊκή λατρευτική πράξη, ο λαός μας θέλησε, θεολογικότατα, να λατρεύσει τον Δημιουργό δια των κτισμάτων. Ίσως μάλιστα από την ενδιάθετη έντονη θρησκευτικότητα των Ελλήνων να πήγασαν και όλες οι σχετικές δοξασίες και εθιμικές πρακτικές: τα φυτά και τα λουλούδια προσφέρονται στον ναό, σε εορτολογικά κρίσιμες και οριακές στιγμές, ευλογούνται και αγιάζονται συμμετέχοντας στην λατρευτική ζωή της Εκκλησίας μας, και κατόπιν αναδιανέμονται στους πιστούς, ώστε να τους μεταδώσουν λίγη από την χάρη και την ευλογία που προσέλαβαν. Ο λαός πάλι, στην καθημερινή του ζωή, χρησιμοποιεί αυτά τα «μύρα» -η «σταυρώματα», η «βάγια», η «μυρώματα» κ.ο.κ.- ως αντιβασκάνια και αποτρεπτικά κακών και ασθενειών, ως ορατά σημεία της χάρης και της ευλογίας του Θεού και των αγίων.

Η περίπτωση των δένδρων -αλλά και των καρπών τους-, των φυτών και των λουλουδιών που χρησιμοποιούνται στην ορθόδοξη λατρευτική ζωή, αποτελούν χαρακτηριστικό δείγμα της ανακαίνισης της υλικής δημιουργίας με την χάρη του Θεού, της νέας κτίσης που έφερε το φως της Αναστάσεως. Υπό την ιδιότητά τους αυτή αναγνωρίζονται από τον λαό μας, και χρησιμοποιούνται στην εθιμική του πρακτική. Και μόνον μέσα στο πλαίσιο αυτό μπορούμε να κατανοήσουμε τα ανάλογα λαϊκά έθιμα, και να τα εντάξουμε αρμονικά στην ζωή του λαού μας, η οποία ατομικά και συλλογικά νοηματοδοτείται από την αδιασάλευτη πίστη του στην Ορθοδοξία, και από την προσήλωσή του στην Ορθόδοξη Εκκλησία, τις αλήθειες, το έργο και την σωτηρία, την οποία μόνον εκείνη μπορεί να εξασφαλίσει και να εγγυηθεί.

Ποιός είναι ο συμβολισμός των προσκομιζομένων στη Θεία Λειτουργία ;

Ειδικά τα προσκομιζόμενα, δηλαδή ο άρτος και ο οίνος, πέραν από τον συμβολισμό που έχουν και αναφέραμε, μεταβάλλονται, μεταποιούνται, μεταστοιχειώνονται. Ο ορθόδοξος πιστός δεν πρέπει να πολυπραγμονεί τον τρόπο με τον όποιο γίνεται η μεταβολή του άρτου και του οίνου σε σώμα και αίμα Χριστού. Του αρκεί η πίστη στην παντοδυναμία του Θεού και η συγκατάθεση του νου του στο φοβερό και απερινόητο θείο μυστήριο.

Της Εκκλησίας είναι ανενδοίαστη διαχρονικά η πίστη ότι τα καθαγιασμένα δώρα, κατά την άκτιστη ενέργεια της Αγίας Τριάδος, είναι αυτό το Σώμα και το Αίμα του Κυρίου, στα οποία μετέχουν οι πιστοί με τη Θεία μετάληψη. Η πίστη στην μεταβολή των τιμίων δώρων σε αληθινό Σώμα και Αίμα Χριστού στηρίζεται στην Ενανθρώπηση. Ο Λόγος του Θεού έγινε πραγματικά άνθρωπος για την σωτηρία μας. Με το σώμα Του έπαθε, με το Σώμα Του πέθανε, και με τον ένδοξο Σώμα της Αναστάσεως εγέρθηκε εκ νεκρών. Η σωτηρία μας, εν ολίγοις, οφείλεται στην ενανθρώπηση του Λόγου. «Επειδή λοιπόν τα παιδία εμέθεξαν από σαρκός και αίματος, και αυτός παρομοίως μετέλαβεν από των αυτών, διά να καταργήση διά του θανάτου τον έχοντα το κράτος του θανάτου, τουτέστι τον διάβολον, και ελευθερώση εκείνους, όσοι διά τον φόβον του θανάτου ήσαν διά παντός του βίου υποκείμενοι εις την δουλείαν» (Εβραίους, β 14-15). Ο Κύριος είπε: «? γ?ρ σάρξ μου ?ληθ?ς ?στι βρ?σις, κα? τ? α?μά μου ?ληθ?ς ?στι πόσις». Ιω. στ΄, 55

Ποια σχέση έχουν με τη μνήμη του θανάτου ;

Ο άρτος, ο οίνος, τα κόλλυβα και όλα τα άλλα προσφέρονται και στη «θριαμβεύουσα» Εκκλησία όπως δείχνουν και τα πιο κάτω εκθέματα του Βυζαντινού & Χριστιανικού Μουσείου Αθηνών :

α) Η  επιτύμβια πλάκα του Επισκόπου Αθηνών Κληματίου (5ος αιώνας μ.Χ.) που κάλυπτε τον τάφο του μπροστά από το ιερό βήμα της εκκλησίας με μια οπή στο κέντρο της που προοριζόταν για την έκχυση προσφορών.

 

β) Κατάνυξη και εσωτερικότητα στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο με την Τράπεζα μαρτύρων (4ος αιώνας μ.Χ.) όπου υπάρχουν πέντε αβαθείς κοιλότητες επάνω στις οποίες είναι χαραγμένες επιγραφές με ονόματα μαρτύρων.

Έχουμε «προσφορές» στην Παλαιά Διαθήκη ;

Η προσφορά ξεκίνησε από τη Γένεση όπου ο Κάιν προσέφερε ως θυσία καρπούς της γης και όχι τους καλύτερους και ο Άβελ προσέφερε από τα πρωτότοκα των προβάτων αυτού και μάλιστα τα πιο ευτραφή. Ο Θεός δεν δέχθηκε την προσφορά του Κάιν, γιατί δεν ήταν ειλικρινής έκφραση αγάπης, αντίθετα δέχθηκε του Άβελ, γιατί ήταν καρπός της αγάπης του.

Ακόμη ο Νώε μετά τον κατακλυσμό όταν κατάλαβε πώς τα νερά είχαν αποτραβηχτεί ολωσδιόλου και τα δέντρα είχαν ξεσκεπαστεί, άνοιξε την κιβωτό και αμέσως έκαμε θυσία στο Θεό, ευχαριστώντας τον για τη σωτηρία του (Γέν. 8,4-19). Ο Θεός ευχαριστήθηκε από τη θυσία του (Γέν. 8,20-22) και ως σημείο έστειλε το ουράνιο τόξο (Γέν. 9,13).

Κατά το «Λευιτικό» κεφ. α΄ - ζ΄ διακρίνονταν σε: αιματηρές και αναίμακτες, ολοκαυτωμάτων, ειρηνικές, επανόρθωσης και  εξιλέωσης. Οι θυσίες προσφέρονταν «εις οσμήν ευωδίας τω Κυρίω». Αιματηρές είναι το ολοκαύτωμα και η εξιλαστήρια θυσία και αναίμακτες είναι οι καρποί της γης που ήταν κυρίως δημητριακά, οίνος και έλαιο, η θυσία του θυμιάματος και η προσευχή. Ο σκοπός τέλεσής τους ήταν ο φόβος του Θεού, η προσπάθεια εξευμένισης του Θεού. Μέσα στο σκοπό αυτό ήταν και η έκφραση ευγνωμοσύνης καθώς και η απαλλαγή του Ισραήλ από κάποια δοκιμασία.

Από τις αναίμακτες θυσίες το πιο βασικό στοιχείο είναι το έλαιο. Η αναίμακτη θυσία συνόδευε συνήθως την αιματηρή αλλά μπορούσε να προσφερθεί και από μόνη της. Ήταν συνήθως άζυμος άρτος παρασκευασμένος από σιμιγδάλι διαποτισμένο με λάδι όπου εναπέθεταν πάνω σε αυτό λιβάνι . Το έλαιο είχε και τελετουργική χρήση. Με αυτό χρίονταν ο Αρχιερέας και οι ιερείς αλλά και οι βασιλείς για να εγκατασταθούν στο αξίωμα τους.

Η θυσία γινόταν επί τη ευκαιρία συγκεκριμένων περιστατικών σε θυσιαστήρια που ήταν πρόχειρα κατασκευασμένα όπου η ίδρυσή τους ήταν ισάξια με τη θεμελίωση Ιερού. Από την Μωσα?κή εποχή ορίζονται τακτοί χρόνοι προσφοράς των θυσιών σε μόνιμο θυσιαστήριο το καλούμενο ως «θυσιαστήριο των ολοκαυτωμάτων» (Έξοδος 30,28) που βρίσκονταν στην αυλή του Ιερού. Αυτό κατασκευάσθηκε με εντολή του Θεού από τον Μωϋσή και αποτελούσε το κέντρο της λατρείας στην Π.Δ.

Βιβλιογραφία

1. Αγία Γραφή

2. «Ο χριστιανικός ναός και τα τελούμενα εν αυτώ» Κ. Καλλινίκου, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα

3. «Λατρείας Τάματα», Σοφία Χανδακά ? Πλάτων Ρουβέλλης Μουσείο Μπενάκη 2006

4. «Λατρευτικά» Δημήτρης Κοντός Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο 2014

5. «Η Εκκλησία προσευχόμενη» π. Αλέξανδρος Σμέμαν εκδ. Ακρίτας 2003

6. «Σύναξη», περιοδικό τεύχος 67

7. «Γλώσσα Μαγεία Τελετουργία» Λ. Βιτγκενστάιν, εκδ. Καρδαμίτσα 1990 μετ. Κ. Κωβαίος

8. «Λαϊκή θρησκευτικότητα στον ελληνικό αστικό χώρο» Μ. Βαρβούνης, εκδ. Σταμούλη 2014

9. «Νεοελληνικοί εθιμικοί εκκλησιαστικοί πλειστηριασμοί» Μ. Βαρβούνης University Studio Press, 2002

10. «Λαϊκή θρησκευτικότητα στον ελληνικό αστικό χώρο» Μ. Βαρβούνης, εκδόσεις Σταμούλη

11. «Λατρείας Τάματα», Σοφία Χανδακά ? Πλάτων Ρουβέλλης Μουσείο Μπενάκη 2006

12. «Σύναξη», περιοδικό τεύχος 67

13. «Γλώσσα Μαγεία Τελετουργία» Λ. Βιτγκενστάιν, εκδόσεις Καρδαμίτσα 1990 μετάφραση Κωστής Κωβαίος

14. «Ανάθημα», ΘΗΕ, Δ. Λουκάτος, τ. 2, 477, Αθήνα 1963

15. «Ελληνικών παθημάτων θεραπευτική», Θεοδώρητος επίσκοπος Κύρου, PG 83, 1032 C.

16. «Τάματα-Θάματα», Μ. Καρδαμίτση-Αδάμη, Αθήνα 1996.

17. «Ελληνικά Λαϊκά Αργυρώματα», Ν. Παπαδάκης, Αθήνα 1971,

18. «Τάματα και Αναθήματα», Γ. Λεκάκης, Αθήνα 2001.

19. «Ασημόπαιδα», Κ. Ρωμαίος, περ. Μελέτη (1909), 298-304.

20. «Καραβάκια-Τάματα και η θαλασσινή αφιερωτική πρακτική στο Αιγαίο», Α. Φλωράκης, Αθήνα 1982.

21. «Αναθήματα κατ' ευχήν», Ν. Πολίτης, Λαογραφία Β' (1910), 127.

22. «Εικονοστάσια στο Ελληνικό τοπίο» Κάρολος Τριβιζάς ? Έλλη Δημητρίου εκδ. Καλέντης 2005

Διαδίκτυο

http://www.apostoliki-diakonia.gr/bible/bible.asp

http://www.byzantinemuseum.gr/

http://leipsanothiki.blogspot.gr/2014/01/200.html

http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/liturgical/latreia_ethima.html

http://www.romiosini.org.gr

http://www.imgap.gr/file1/AG-Pateres/PDhiathiki1.html

http://www.panagiatinou.gr/ κειμηλιοφυλάκειο

http://www.hellenica.de/Griechenland/Geo/GR/PanagiaTisTinou.html

http://www.ecclesia.gr/greek/holysynod/commitees/dogma/egolpio_epitropou.pdf

http://www.kolivas.de/archives/115428

http://www.archaiologia.gr/wp-content/uploads/2011/07/95-14.pdf

http://www.pemptousia.gr/

http://users.sch.gr/aiasgr/Palaia_Diathikh/Levitikon/Levitikon.htm